Τι είναι ντροπή;
Ο ορισμός της ντροπής βασίζεται στην υπόθεση πως η ντροπή είναι ένα από τα βασικά μας αισθήματα που εμφανίζεται κυρίως σε σχέση με τους άλλους. Ο ρόλος της ντροπής είναι να ενεργοποιεί την προσοχή μας και να διορθώνει συμπεριφορές και αντιδράσεις που δυσχεραίνουν την προσαρμογή μας σε ένα κοινωνικό σύνολο. Μπορεί να σηματοδοτήσει πότε η συμπεριφορά μας κινδυνεύει να παραβιάσει τους ισχύοντες κοινωνικούς κανόνες ή να πληγώσει άλλους. Με τον τρόπο αυτόν, η ντροπή συμβάλλει στη διατήρηση των κοινωνικών δεσμών και της κοινωνικής συνοχής.
Η ντροπή μπορεί, όμως, να γίνει καταστροφική και παράλογη και, στην περίπτωση αυτή, να λειτουργεί ανασταλτικά για αυτόν που τη βιώνει. Είναι, όπως προαναφέραμε, ένα από τα βασικά μας αισθήματα και πυροδοτείται όταν διακόπτεται ή μειώνεται κάποιο θετικό μας συναίσθημα. Η ντροπή πυροδοτείται κυρίως, όταν παρεμποδίζονται τα αισθήματα χαράς και ενδιαφέροντος. Αυτό μπορεί να οδηγήσει στην ενεργοποίηση διαφόρων αμυντικών στρατηγικών για τη διαχείρισή της.
Στην ψυχαναλυτική θεωρία, υποστηρίζεται ότι όπου υπάρχει υπερβολική ντροπή, υπάρχει και μια υποκειμενική εμπειρία ενός επίμονου, αυστηρού και επικριτικού βλέμματος που συμβάλλει στην ταπείνωση και την παραβίαση του ατόμου εκ των έσω.
Ο θετικός ρόλος της ντροπής
Η ντροπή είναι ένα από τα βασικά μας αισθήματα. Προκύπτει σε σχέση με τους άλλους και βασίζεται στους κανόνες και τις αξίες της κοινωνίας στην οποία ζούμε. Υπάρχει μια έμφυτη προδιάθεση για ντροπή, αλλά αυτό για το οποίο ντρεπόμαστε δεν είναι κάτι εκ των προτέρων προγραμματισμένο εντός μας, αλλά εξαρτάται, εξ ολοκλήρου, από την κουλτούρα, τους κανόνες και τα ήθη μας. Μαθαίνουμε το τι είναι σωστό ή λάθος από το περιβάλλον μας και, σταδιακά, χτίζουμε μια εσωτερική ηθική πυξίδα. Μερικές φορές, η ντροπή είναι χρήσιμη, αλλά μπορεί, επίσης, να προκαλέσει περιττό πόνο και να λειτουργήσει ως εσωτερική φυλακή.
Το να βιώνουμε ντροπή, όταν έχουμε παραβιάσει κοινωνικούς κανόνες ή υπερβεί τα όρια των άλλων, μας βοηθά να μάθουμε από τα λάθη μας και να μείνουμε μακριά από προβληματικές συμπεριφορές που θα μπορούσαν να οδηγήσουν ακόμα και σε αποκλεισμό μας από μια κοινωνική ομάδα. Για το λόγο αυτό, τα αισθήματα ντροπής παίζουν σημαντικό ρόλο στη ζωή και στην αλληλεπίδρασή μας με τους άλλους.
Ντροπή
Διάφορες εκδοχές της ντροπής
Υπάρχουν διάφορες παραλλαγές του βασικού αισθήματος της ντροπής. Παραδείγματα αυτού είναι:
- Το είδος της αυτογνωσίας του ατόμου
- Ντροπαλότητα
- Αίσθημα ήττας
- Αίσθημα κατωτερότητας ή ταπείνωσης
- Αίσθημα ενοχής
Οι τρόποι που οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν τη ντροπή τους
Η αποκαλούμενη «πυξίδα της ντροπής» μας δίνει μια λεπτομερή εικόνα του ότι η ντροπή δεν είναι απλώς ένα αίσθημα, αλλά, επίσης, και μια ισχυρή κινητήρια δύναμη που διαμορφώνει τη συμπεριφορά και την εικόνα του εαυτού μας.
Η πυξίδα της ντροπής περιγράφει τέσσερις διαφορετικούς τρόπους, για να αμυνθεί κάποιος απέναντι στη ντροπή
- Απόσυρση – η αντίδραση αυτή χαρακτηρίζεται από μια παθητικότητα, επιφυλακτικότητα και απομόνωση του ατόμου, με σκοπό την αποφυγή μιας απόρριψης ή κάποιας ενδεχόμενης εκδήλωσης αντιπάθειας από τους άλλους.
- Επίθεση στον εαυτό – η αντίδραση αυτή χαρακτηρίζεται από μια αυτοκριτική διάθεση, με στόχο την ανάκτηση του ελέγχου της κατάστασης και της αποτροπής να συμβεί κάτι παρόμοιο ξανά.
- Αποφυγή – η αντίδραση αυτή χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια του ατόμου να αποσπάσει, με διάφορους τρόπους, την προσοχή τόσο του εαυτού του όσο και των άλλων από τη ντροπή που εκείνη τη στιγμή βιώνει. Για παράδειγμα, μπορεί να προσπαθήσει να επικαλεστεί κάποια μικρότερα λάθη για να δικαιολογήσει άλλα μεγαλύτερα ή να προσπαθήσει γρήγορα να αλλάξει θέμα συζήτησης.
- Επίθεση στους άλλους –η αντίδραση αυτή χαρακτηρίζεται από μια επιθετικότητα που στρέφεται προς τους άλλους, προκειμένου το άτομο να αποσπάσει την προσοχή τους, αλλά και του εαυτού του, από τη ντροπή που βιώνει.
Αίσθημα ντροπής
Συνήθη συμπτώματα ντροπής
Κοινά συμπτώματα που εμφανίζονται σε περίπτωση ντροπής είναι:
- Ανησυχία για το τι σκέφτονται και πιστεύουν οι άλλοι
- Αισθήματα απόρριψης, άγχους ή ανεπάρκειας
- Αίσθηση πως το άτομο υποτιμάται ή γίνεται αντικείμενο εκμετάλλευσης
- Αίσθηση μη συμμετοχής
- Καχυποψία
- Επιθυμία απόσυρσης ή αποκλεισμού των άλλων
- Μια αίσθηση πως το άτομο δεν μπορεί να είναι ο εαυτός του ή να εκφράσει τις σκέψεις και τις απόψεις του
- Ανησυχία μήπως αποτύχει ή είναι ακατάλληλος/παράταιρος
- Αποφυγή βλεμματικής επαφής
- Κοκκίνισμα του προσώπου, εφίδρωση ή τρεμούλα
- Το άτομο να νιώθει πως παγώνει
- Κρύβεται από τους άλλους ή καλύπτει το πρόσωπό του
- Κλάμα
- Τραυλισμός ή ομιλία με χαμηλό τόνο
- Σκυμμένο κεφάλι ή ώμοι κυρτοί
Πότε τα αισθήματα ντροπής γίνονται καταστροφικά;
Το να βιώνουμε τη ντροπή με μέτρο μπορεί να είναι καλό για εμάς, καθώς μας βοηθά να ρυθμίζουμε τον εαυτό μας και να προσαρμοζόμαστε στην κοινωνία στην οποία ζούμε. Ωστόσο, όταν τα αισθήματα ντροπής εσωτερικεύονται και οδηγούν σε συνεχή υποτίμηση του εαυτού μας ως ατόμου, το αίσθημα της ντροπής μπορεί να γίνει καταστροφικό. Σε αυτές τις περιπτώσεις, η ντροπή δεν είναι πλέον κάτι που μας ωφελεί, αλλά κάτι που προκαλεί μόνο εσωτερική ταλαιπωρία και ψυχικό πόνο.
Είναι σύνηθες αυτό το είδος της ντροπής να οδηγεί σε πολλές αυτομομφές, όπως «είμαι κακός άνθρωπος» ή «είμαι ένας αποτυχημένος». Αυτές οι σκέψεις σπάνια αντικατοπτρίζουν το ποιοι πραγματικά είμαστε ως άτομα , αλλά αποτελούν έκφραση μίσους προς τον ίδιο τον εαυτό.
Εικόνα εαυτού
Ο κίνδυνος να ζει κάποιος με μακροπρόθεσμα αισθήματα ντροπής
Η ντροπή είναι ένα αίσθημα που μπορεί να έχει αρνητικό αντίκτυπο στη ζωή μας μακροπρόθεσμα, ειδικά αν είμαστε συνεχώς εκτεθειμένοι σε αυτό. Ακολουθούν μερικά παραδείγματα για το που μπορεί να οδηγήσουν μακροπρόθεσμα τα αισθήματα ντροπής:
- Το άτομο μπορεί να αισθάνεται ανεπαρκής και αποτυχημένος
- Να υιοθετεί μια αμυντική στάση και να αρχίσει να επιτίθεται στους άλλους
- Δυσκολίες στο να εμπιστευτεί άλλους
- Κοινωνική απόσυρση
- Αισθήματα κενού ή μοναξιάς
- Τελειοθηρία ή άγχος επίδοσης
- Συνεχής προσπάθεια να ευχαριστεί τους άλλους και να αγνοεί τις δικές του ανάγκες
- Το άτομο γίνεται πιο συγκρατημένο και λιγότερο ομιλητικό
Σχέση ντροπής και ψυχικής ασθένειας
Έρευνες δείχνουν πως υπάρχει σύνδεση μεταξύ των αισθημάτων ντροπής και διαφόρων μορφών ψυχικής διαταραχής, ιδιαίτερα του άγχους και της κατάθλιψης. Έχει, επίσης, βρεθεί μια σύνδεση μεταξύ ντροπής και διατροφικών διαταραχών, χαμηλής αυτοεκτίμησης και συναισθηματικής εξουθένωσης.
Η διαφορά μεταξύ ντροπής και ενοχής
Αν και η ντροπή συχνά συγχέεται με την ενοχή, υπάρχουν μεγάλες διαφορές μεταξύ των δύο αυτών αισθημάτων. Η ντροπή αφορά το πώς βλέπει κάποιος τον εαυτό του ως άτομο, ενώ η ενοχή αφορά περισσότερο αυτό που πράττει. Η ενοχή είναι κάτι που προκύπτει όταν έχουμε κάνει κάτι για το οποίο μετανιώνουμε ή θεωρούμε ως λάθος. Φυσικά, τα αισθήματα ντροπής μπορεί, επίσης, να προκύψουν ως αντίδραση απέναντι σε κάτι που έχουμε κάνει και θεωρούμε ως λάθος, αλλά η εστίαση, στη συνέχεια, στρέφεται περισσότερο στο πόσο ελαττωματικοί είμαστε ως άτομα παρά στην ίδια τη πράξη.
Γενικές οδηγίες για αντιμετώπιση της ντροπής
Είναι πολύ σημαντικό να αποδεχόμαστε τη ντροπή που μπορεί να νιώθουμε, όπως και κάθε άλλου είδους συναίσθημα που μπορεί να εμφανιστεί ταυτόχρονα, όπως θυμός, λύπη ή φόβος. Το δύσκολο με τη ντροπή είναι πως, μερικές φορές, μπορεί να εκδηλώνεται με άλλες μορφές, όπως περιγράφεται στην πυξίδα ντροπής. Μόνο, όταν τολμήσουμε να την αντιμετωπίσουμε και αποδεχτούμε το πώς πραγματικά νιώθουμε, θα έχουμε κάνει ένα αποφασιστικό βήμα, προς μια αποτελεσματική διαχείριση και αντιμετώπισή της.
Θα πρέπει να εξασκηθούμε στην αποδοχή πως όλοι κάνουμε λάθη και πως αυτό αποτελεί φυσικό μέρος του να είσαι άνθρωπος. Είναι, επίσης, καλό να εξασκηθούμε στο να είμαστε πιο φιλικοί με τον εαυτό μας, ειδικά όταν τα πράγματα δυσκολεύουν. Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να αρχίσουμε να αντιμετωπίζουμε τον εαυτό μας με τον ίδιο τρόπο που θα αντιμετωπίζαμε έναν φίλο ή κάποιο μέλος της οικογένειάς μας που θα βρίσκονταν στην ίδια κατάσταση.
Χαμηλή αυτοεκτίμηση
Θεραπευτική αντιμετώπιση της ντροπής
Ο τρόπος επεξεργασίας των αισθημάτων ντροπής στη θεραπεία μπορεί να ποικίλλει ανάλογα με τη μορφή θεραπείας και το άτομο.
Στη γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία (CBT), για παράδειγμα, είναι σύνηθες να ξεκινάμε αρχικά διερευνώντας τι προκαλεί τη ντροπή, πώς εκφράζεται το αίσθημα αυτό και ποιες συνέπειες έχει. Μετά, ακολουθεί μια προσπάθεια να βρεθεί ένας τρόπος ώστε να σπάσει το αρνητικό μοτίβο που την προκαλεί και να αντιμετωπισθεί η ντροπή που εμφανίζεται με έναν διαφορετικό τρόπο. Μπορεί, επίσης, να γίνει προσπάθεια να αρχίσει να δείχνει το άτομο αποδοχή, κατανόηση και συμπόνια απέναντι στον ίδιο του τον εαυτό ώστε να μειωθούν οι αυτομομφές που συχνά συνδέονται με τα αισθήματα ντροπής.
Η ψυχοδυναμική αντιμετώπιση της ντροπής εστιάζει στην κατανόηση των βαθύτερων, ασυνείδητων αιτιών της και στην αναδιαμόρφωση των εσωτερικών σχέσεων και της αυτοεικόνας του ατόμου, μέσα από τη θεραπευτική σχέση. Η ντροπή, σε αυτό το πλαίσιο, θεωρείται ένα σύνθετο αίσθημα που συνδέεται με πρώιμες εμπειρίες, τις σχέσεις αντικειμένου (δηλαδή τη σχέση με άλλους), και την ανάπτυξη του Εγώ και του Υπερεγώ.
Πολύ γενικά, η ψυχαναλυτική θεραπεία θεωρεί πως, στη διάρκεια της θεραπείας, ενεργοποιούνται διάφορα συναισθήματα και προσδοκίες σχέση θεραπευτή-θεραπευόμενου. Ο θεραπευόμενος έχει την ευκαιρία να εκφράσει αυθόρμητα τα διάφορα συναισθήματα και τις φαντασιώσεις του, που σχετίζονται με τον θεραπευτή του, ο οποίος τα αποδέχεται και τα κατανοεί με ενσυναίσθηση, και έτσι μπορούν, στη συνέχεια, να αποτελέσουν αντικείμενο προβληματισμού και συζήτησης. Μπορεί, δηλαδή, με τον τρόπο αυτόν, να δημιουργηθεί μια κοινή πραγματικότητα και να ανοιχτεί μια νέα οπτική στον θεραπευόμενο.
Ένα πράγμα που πρέπει να θυμόμαστε, όσον αφορά στη ντροπή, είναι πως όταν την κρύβουμε σε μια σκοτεινή γωνιά εντός μας, μεγαλώνει. Όταν, αντ’ αυτού, τη μοιραζόμαστε και τη συζητούμε με άλλους, η έντασή της αρχίζει σταδιακά να μειώνεται και οι αιχμές της να στρογγυλεύουν.
Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc, Ph.D.
Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης ενηλίκων και παίδων
Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής
Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης
Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ
Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ
