Αυτοενσυναίσθηση: αναζητώντας τον εσωτερικό μας Ιαβέρη

«Όταν οι ηλιαχτίδες μιας γεμάτης από αγάπη φιλικής διάθεσης συναντήσουν τα δάκρυα του πόνου, τότε δημιουργείται ένα ουράνιο τόξο ενσυναίσθησης» (Αγνώστου)

Το κυνήγι  μιας καλής αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης έχει προσλάβει τη μορφή ενός είδους θρησκείας, τις τελευταίες δεκαετίες. Η βιομηχανία εγχειριδίων «ευτυχίας» και «επιτυχίας» θεωρεί  πως, πίσω από οτιδήποτε θέλουμε να πετύχουμε στη ζωή και από τα οποιαδήποτε εμπόδια θέλουμε να υπερβούμε, υπάρχει πάντα ένας κοινός παρονομαστής που δεν είναι άλλος από την απόκτηση μιας καλής αυτοεκτίμησης και αυτοπεποίθησης. Φυσικά και είναι καλό να διαθέτουμε μια καλή αυτοπεποίθηση και αυτοεκτίμηση. Όταν, όμως, η απόκτησή τους γίνεται αυτοσκοπός, αυτό που συχνά θεωρούμε ως αυτοπεποίθηση  μπορεί να μετατραπεί π.χ. σε ναρκισσισμό, εγωκεντρισμό ή τελειοθηρία. Στη χειρότερη περίπτωση, το αποτέλεσμα μιας τέτοιου είδους στάσης είναι τα άτομα αυτά να προσπαθούν με κάθε τρόπο να πείσουν τόσο τον εαυτό τους όσο και τους άλλους πως είναι οι καλύτεροι, οι ικανότεροι ή οι ωραιότεροι. Η εξέλιξη αυτή, όμως, έχει ως συνέπεια την εμφάνιση ενός αισθήματος ανεπάρκειας, κάθε φορά που αποκαλύπτεται ή διαπιστώνουν πως αυτή η εικόνα μεγαλείου που έχουν δημιουργήσει για τον εαυτό τους δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα.

Το συνεχές κυνήγι για καλύτερη αυτοπεποίθηση οδηγεί, συνηθέστατα, σε μία μόνιμη ανάγκη επιβεβαίωσης και θαυμασμού από τους άλλους που δημιουργεί, εκτός πολλών άλλων, και μια υποσυνείδητη πεποίθηση πως το να είναι κάποιος «φυσιολογικά καλός» δεν είναι αποδεκτό. Τα τελευταία χρόνια,  το αντίδοτο που προτείνεται από αρκετούς επιστήμονες, απέναντι σε αυτή τη διαστρέβλωση και  επιβάρυνση του ψυχισμού μας, είναι η «αυτοενσυναίσθηση»

Ο όρος «αυτοενσυναίσθηση» υπάρχει εδώ και αρκετούς αιώνες στην ανατολική φιλοσοφία. Αντίθετα, ο δυτικός πολιτισμός,  μόνο πολύ πρόσφατα, έχει ανακαλύψει το περιεχόμενο και τη σημασία του, καθώς εστιάζονταν αποκλειστικά στη σημασία του όρου «ενσυναίσθηση»  που αφορά στην ικανότητά μας  να συναισθανόμαστε τους άλλους.  Η βουδιστική παράδοση, όμως, θεωρεί εξίσου σημαντικό να μπορούμε να έχουμε ενσυναίσθηση και τον ίδιο μας τον εαυτό. Έτσι, λοιπόν, με τον ίδιο τρόπο που ένα άτομο μπορεί να έχει ενσυναίσθηση για κάποιον που υποφέρει -θέλοντας να βοηθήσει, να μπορέσει να απαλύνει τον πόνο του και να μπορέσει να του φανεί χρήσιμος- με τον ίδιο τρόπο αυτή η ικανότητα συναισθηματικής συμμετοχής μπορεί να έχει ως αποδέκτη και τον ίδιο μας τον εαυτό.

Αυτοενσυναίσθηση

Με άλλα λόγια, η αυτοενσυναίσθηση σημαίνει να μεταχειριζόμαστε τον εαυτό μας, όπως θα κάναμε με κάποιον άλλον που βρίσκεται σε παρόμοια θέση, όχι άνευ όρων και ορίων, αλλά, παρόλ΄αυτά, με σεβασμό, κατανόηση, ευαισθησία και ενσυναίσθηση.

Η αυτοενσυναίσθηση σημαίνει, επίσης, και την ύπαρξη της πεποίθησης πως κανείς δεν είναι τέλειος και πως, αναπόφευκτα, όλοι μας κάνουμε λάθη και, τέλος, να ζούμε με βάση την αρχή της ενσυνειδητότητας, δηλαδή, ζώντας στο παρόν και αντιμετωπίζοντας τη ζωή όπως είναι, χωρίς επικρίσεις και υπεραναλύσεις.

Η «αυτοενσυναίσθηση», ως εναλλακτική στάση στο συνεχές κυνήγι μιας καλής αυτοεκτίμησης, σημαίνει να είμαστε ανοιχτοί απέναντι στον προσωπικό μας πόνο και να αφηνόμαστε να αγγιχθούμε από αυτόν, να τρέφουμε αισθήματα φιλικής διάθεσης και φροντίδας προς τον ίδιο μας τον εαυτό, να μην τον κατακρίνουμε για τις όποιες του ατέλειες και αποτυχίες, και να συνειδητοποιήσουμε πως οι προσωπικές μας εμπειρίες αποτελούν μέρος της κοινής πανανθρώπινης εμπειρίας.

Κάποιοι ίσως αναρωτηθούν αν πράγματι είναι ορθή μια τέτοιου είδους στάση απέναντι στον εαυτό μας, εξομοιώνοντας την με την αυτολύπηση και τον εγωκεντρισμό και θέτοντας ερωτήματα του τύπου:  «Είναι κακό να είμαστε κάποιες φορές σκληροί με τον εαυτό μας και να κάνουμε την αυτοκριτική μας;». Οι επιφυλάξεις αυτές, κατά τους υποστηρικτές της αυτοενσυναίσθησης, βασίζονται σε παρερμηνείες και παρεξηγήσεις. Η αυτοενσυναίσθηση διαφέρει από την αυτολύπηση, που σημαίνει τη λύπη κάποιου για τον ίδιο του τον εαυτό και πως οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει συμβαίνουν μόνο στον ίδιον και όχι πως είναι κάτι που μπορεί να συμβεί στον καθένα. Η αυτολύπηση μπορεί να επιτείνει την αίσθηση του προσωπικού ψυχικού πόνου και να οδηγήσει σε αυτό που ονομάζουμε «υπερταύτιση» (π.χ. όταν κάποιος λέει: «Είμαι από πάνω ως κάτω ένα τεράστιο λάθος» ή «Ότι και αν κάνω, πάντα αποτυγχάνω» κ.ά.).

Η αυτοενσυναίσθηση δεν σημαίνει αναμάσημα του προσωπικού πόνου και αδιαφορία για τον πόνο των άλλων, αλλά το αντίθετο. Η αυτοενσυναίσθηση σημαίνει να κάνουμε τον προσωπικό μας πόνο σημείο αναφοράς και να συνειδητοποιήσουμε πως, στην ουσία, παλεύουμε με τα ίδια περίπου προβλήματα με αυτά που παλεύουν και όλοι οι άλλοι. Φυσικά και μπορούμε να γίνουμε λίγο σκληροί με τον εαυτό μας και να έχουμε απαιτήσεις από αυτόν, όπως ακριβώς έχουμε προσδοκίες και απαιτούμε κάποια πράγματα και από τους άλλους. Αυτό, όμως, είναι πολύ διαφορετικό από το να αυτομαστιγωνόμαστε συνεχώς και να καταρρακώνουμε τον εαυτό μας για κάθε μικρή ή μεγάλη του αποτυχία.

Ενσυναίσθηση

Η έμφυτη αντίδρασή μας στην (αυτο)κριτική

Για να αντιληφθούμε με έναν  πιο συγκεκριμένο τρόπο τα όσα αναφέρουμε παραπάνω, αρκεί να σκεφθούμε το πως νιώθουμε όταν μας επικρίνουν για κάποια λάθη ή παραλήψεις μας και πως όταν μας ενθαρρύνουν για τους ίδιους λόγους. Η διαφορά είναι κάτι παραπάνω από σαφής. Στην πρώτη περίπτωση, η πλέον συνήθης αντίδραση των περισσοτέρων, αν όχι σχεδόν όλων, θα ήταν να νιώσουν ντροπή, ανεπάρκεια και απροθυμία να ξαναπροσπαθήσουν, ενώ, στη δεύτερη, διάθεση να ξαναδοκιμάσουν να καταφέρουν αυτό που δεν κατάφεραν.

Οι αντιδράσεις μας αυτές είναι απόλυτα φυσιολογικές γιατί καθορίζονται από τα έμφυτα συστήματα κινήτρων που διαθέτουμε και τα οποία έχουμε κληρονομήσει από τους προγόνους μας στην προσπάθειά τους να επιβιώσουν στις χιλιετίες που προηγήθηκαν και είναι, για τις περιπτώσεις που αναφερόμαστε, τα εξής:

• Το σύστημα απειλής που ενεργοποιείται από την κριτική (στην περίπτωσή μας)

• Το σύστημα ασφάλειας που ενεργοποιείται από την κατανόηση και ενθάρρυνση κάποιου προς εμάς και

• Το σύστημα εξερεύνησης που μας κινητοποιεί να εξερευνήσουμε τον περίγυρό μας, να ανταγωνισθούμε και να δοκιμάσουμε τα όριά μας.

Και τα τρία αυτά συστήματα αποσκοπούν στην ενεργοποίηση μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς ώστε να μπορέσουμε να επιβιώσουμε, αλλά το καθένα για εντελώς διαφορετικούς λόγους και με αφετηρία εντελώς διαφορετικά κίνητρα:

• Το αίσθημα απειλής προκαλεί άγχος, στρες και  αντιδράσεις «αγώνα-φυγής-ακινητοποίησης» για την καλύτερη δυνατή αντιμετώπισή της

• Το αίσθημα ασφάλειας αντιρροπεί το αίσθημα απειλής και, κατ΄επέκταση, το όποιο στρες και, δημιουργώντας ένα αίσθημα εγγύτητας και συνύπαρξης και, τέλος

• Τη διάθεση εξερεύνησης που γεννά την επιθυμία να ανοιχθούμε προς τον έξω κόσμο και να αποκτήσουμε περισσότερα εφόδια υλικά και ψυχικά.

Εικόνα εαυτού

Έχει,  λοιπόν, διαπιστωθεί ερευνητικά πως αυτά τα συστήματα κινήτρων ενεργοποιούνται και διαμέσου της δικής μας στάσης απέναντι στον ίδιο μας τον εαυτό. Με άλλα λόγια, η αυστηρή, ιδίως, αυτοκριτική ενεργοποιεί το σύστημα απειλής, ενώ, αντίθετα, η αυτοενσυναίσθηση το σύστημα ασφάλειας που παίζει καθοριστικό ρόλο στη ρύθμιση του στρες και του άγχους. Όταν βιώνουμε κάποιου είδους απειλή και, ως εκ τούτου, φόβο και άγχος, η αποφυγή της συγκεκριμένης απειλής δεν αρκεί από μόνη της για να καθησυχάσουμε εντελώς τον εαυτό μας. Θα πρέπει, επίσης, να τον τροφοδοτήσουμε περισσότερο με αυτό που ο εγκέφαλός μας εκλαμβάνει ως ασφάλεια, διαφορετικά το σώμα δεν ηρεμεί.

Είναι απόλυτα φυσιολογικό να θέλει ο καθένας μας να είναι σωστός, αποδεκτός και να δείχνει την ευαίσθητή του πλευρά σε αυτούς που βρίσκονται σε δύσκολη θέση ή κινδυνεύουν. Όταν κάποιος, όμως, έχει γίνει από μικρή ηλικία αποδέκτης  αυστηρότητας, απόρριψης, σκληρής κριτικής ή υπερβολικών προσδοκιών, αυτό είναι πολύ πιθανό να καραδοκεί εντός του ένας έντονος φόβος, άγχος και μια διάθεση ανελέητης αυτοκριτικής που να ενεργοποιούνται εύκολα, κάθε φορά που θεωρεί πως δεν ανταποκρίθηκε στις προσδοκίες των άλλων ή τις δικές του, πολύ δε περισσότερο όταν θεωρεί πως δεν τα έχει καταφέρει ή όταν γίνεται αποδέκτης κριτικής άλλων.

Στη σημερινή εποχή, όπου το «είμαι επαρκής» ή το «αξίζω» έχουν γίνει ταυτόσημα του «είμαι τέλειος», ενισχύει κατακόρυφα, σε αυτά τα άτομα, τη διάθεση μιας αυστηρής αυτοκριτικής και ενός μόνιμου άγχους εντός τους. Πολλοί είναι αυτοί που νιώθουν παντελώς ανάξιοι, με αποτέλεσμα να λεηλατούν με διάφορους τρόπους τον εαυτό τους, χωρίς να μπορούν να βρουν μια στοιχειώδη ηρεμία που όλοι μας έχουμε ανάγκη, όπως τον καλό ύπνο.

Είναι αποδεδειγμένο πως η συνεχής ή η αυστηρή αυτοκριτική σχετίζεται άμεσα με την κακή ψυχική υγεία. Έχει αποδειχθεί, όμως, και το αντίθετο, πως, δηλαδή, η αποδοχή του εαυτού μας για αυτό που είναι αποτελεί τον ατομικό παράγοντα που παίζει το σημαντικότερο ρόλο, όσον αφορά στο να έχουμε καλή διάθεση και να μπορούμε να χαιρόμαστε τη ζωή που κάνουμε. Παρόλ΄αυτά, οι περισσότεροι από εμάς ασχολούμαστε με αυτό λιγότερο από οτιδήποτε άλλο.

 

Επίλογος

Οι αυτοκατηγορίες είναι, με τον έναν ή τον άλλον τρόπο,  πολύ συχνές στους περισσότερους ανθρώπους, ιδιαίτερα σε γυναίκες που έχουν κατάθλιψη και σε άτομα που έχουν κατάθλιψη εξαιτίας συνδρόμου επαγγελματικής κόπωσης. Η ανυπαρξία αυτοκριτικής μπορεί να οδηγήσει στο να μη βρούμε έναν τρόπο αρμονικής συνύπαρξης με τους άλλους, η δε αυστηρή αυτοκριτική στο να ασθενήσουμε ψυχικά. Το είδος των αυτοκατηγοριών που θεωρούμε ως σοβαρό πρόβλημα είναι όταν αυτές ενεργοποιούνται για ασήμαντο λόγο, είναι πολύ αυστηρές, τιμωριτικές, συχνές και έχουν μεγάλη διάρκεια.

«Αγάπα τον πλησίον σου ως εαυτόν» είπε ο Χριστός. Πως θα αγαπήσουμε, όμως, τον πλησίον μας, εάν δεν αγαπούμε τον ίδιο μας τον εαυτό, εάν δεν τον αποδεχόμαστε για αυτό που είναι; Για να γίνει κάτι τέτοιο, προϋποθέτει να έχουμε γίνει οι ίδιοι αποδέκτες αγάπης και ανυστερόβουλης αποδοχής από την αρχή της ζωής μας, κυρίως  από αυτούς που μας φρόντισαν, δηλαδή, συνήθως, τους γονείς μας. Εάν κάτι τέτοιο δεν έχει συμβεί, τότε ο δρόμος που οδηγεί στην αγάπη και αποδοχή για τον εαυτό μας είναι ανηφορικός, δύσβατος και ίσως αδιέξοδος, γιατί δεν είναι καθόλου εύκολο να αγαπήσεις έναν εαυτό που ποτέ δεν γνώρισες, δηλαδή, έναν εαυτό άξιο της αγάπης των άλλων.

Το άτομο, που θα καταφέρει, κάποια στιγμή, να αποκτήσει αυτοενσυναίσθηση, δεν χρειάζεται, οπωσδήποτε, να «αγαπήσει» τον εαυτό του (εξάλλου, το «να αγαπήσει κάποιος τον εαυτό του» μπορεί να σημαίνει πολύ διαφορετικά πράγματα για τον καθένα), αρκεί να μπορεί να ανέχεται τα λάθη και τις όποιες παραλήψεις του και να κατανοήσει πως και αυτός έχει το δικαίωμα να κάνει λάθη, όπως ο καθένας μας. Δεν χρειάζεται να τα καταφέρνει οπωσδήποτε για να νιώσει πως αξίζει. Όταν έχουμε αυτοενσυναίσθηση, μας αρέσει ο εαυτός μας ακόμα και στις αναποδιές, στις κακές του στιγμές και όχι μόνον όταν όλα πηγαίνουν όπως τα επιθυμεί.

 

Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc., Ph.D.

Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης   ενηλίκων και παίδων

Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής

Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης

 

Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ

Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ

 

Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη ,  Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγος Online