Ανεργία: μήτρα δυστυχίας ή/και ευκαιρία για μια νέα αρχή;

Ανεργία: γενικά

Στην αρχαία Ρώμη, η εργασία θεωρούνταν ως κάτι το απεχθές, ντροπιαστικό και αποκλειστική ενασχόληση των σκλάβων. Χρειάσθηκε να περάσουν πολλοί αιώνες -περίπου μέχρι το 1500 μ.Χ.- έως ότου η εργασία αρχίσει να θεωρείται, και επίσημα πλέον, ως ευθύνη και υποχρέωση, και, για πρώτη φορά το 1700 μ.Χ. περίπου, ως κάτι το θετικό στη ζωή του ανθρώπου. Η ανεργία, ως φαινόμενο, απασχόλησε τον άνθρωπο αρκετούς αιώνες αλλά η έρευνα γύρω από αυτήν πυροδοτήθηκε ουσιαστικά για πρώτη φορά μετά την παγκόσμια οικονομική κρίση της δεκαετίας του 1930.

Η αναβάθμιση της αξίας της εργασίας έχει δημιουργήσει μια εσωτερική ετοιμότητα στον άνθρωπο πως η εργασία δημιουργεί την αίσθηση μιας μικρότερης ή μεγαλύτερης κοινωνικής και οικονομικής ασφάλειας, κοινωνικού κύρους, συμμετοχής στο κοινωνικό γίγνεσθαι, ρυθμού και περιεχομένου στην καθημερινότητά μας καθώς, επίσης, και μιας καλύτερης φυσικής και ψυχικής κατάστασης.

Έρχονται, όμως, περίοδοι στη ζωή πολλών ανθρώπων στη διάρκεια των οποίων είναι πολύ δύσκολο έως ανέφικτο να βρουν ακόμα και την οποιαδήποτε εργασία. Αυτές οι περίοδοι -ιδιαίτερα αν είναι μακροχρόνιες- μπορεί να επηρεάσουν σοβαρά την ποιότητα ζωής και την αυτοεκτίμηση του ανέργου, να συμβάλουν αποφασιστικά στην κοινωνική του απομόνωση, στην αποσταθεροποίηση της ψυχικής του ισορροπίας, στο ψαλίδισμα των όποιων μελλοντικών του σχεδίων και επιδιώξεων και, ως εκ τούτου, να αρχίσουν να βιώνονται από πολλούς ως πραγματική κόλαση και πηγή αισθημάτων αναξιότητας, ντροπής, ενοχών αλλά και αυτοκατηγοριών. Από κάποιους άλλους, οι περίοδοι αυτοί μπορεί να βιώνονται ως δυσβάσταχτο μαρτύριο στο οποίο θα πρέπει με κάθε τρόπο να μπει ένα οριστικό τέλος, με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Υπάρχουν, όμως, και ορισμένοι -αν και λίγοι- για τους οποίους οι περίοδοι ανεργίας γίνονται αφορμή και ευκαιρία ανακάλυψης και αξιοποίησης νέων και άγνωστων μέχρι πρότινος προσωπικών δυνάμεων και δυνατοτήτων και εφαλτήριο μιας νέας αρχής, δημιουργικότητας και ουσιαστικής αυτοπραγμάτωσης.

Η ανεργία ως κρίση ζωής

Για κάποια άτομα, η απώλεια της εργασίας μπορεί να βιωθεί, κυριολεκτικά, ως πραγματικό σοκ. Το συναισθηματικό δέσιμο με το συγκεκριμένο εργασιακό χώρο και με τα άτομα με τα οποία συνεργάζονταν για χρόνια μπορεί να είναι σχεδόν το ίδιο ισχυρό όπως αυτό με την οικογένειά τους. Μία ενδεχόμενη απόλυση, λοιπόν, μπορεί -υπό αυτές τις προϋποθέσεις- να βιωθεί ως κάτι ανάλογο της απόρριψης ενός μικρού παιδιού από πολύ αγαπημένα του πρόσωπα, όπως είναι οι γονείς του. Σε μια τέτοια περίπτωση, ένα άτομο, που αντιδρά συναισθηματικά με ανάλογο τρόπο, μπορεί εύκολα να θεωρήσει την απόλυσή του ως αποτέλεσμα δικού του «λάθους» και προσωπικής του ανεπάρκειας και αδυναμίας να μπορεί να φροντίζει την οικογένειά του. Όλα αυτά και άλλα ανάλογα συναισθήματα και αντιδράσεις συνιστούν μια ψυχική κρίση που το άτομο καλείται με κάποιον τρόπο να αντιμετωπίσει.

Ως ψυχική κρίση ορίζεται η κατάσταση εκείνη όπου οι ήδη υπάρχουσες συμπεριφορές, άμυνες, δυνατότητες και εμπειρίες ενός ατόμου δεν επαρκούν πλέον για μια αποτελεσματική διαχείρισή της χωρίς σημαντικές ψυχικές συνέπειες. Μία ψυχική κρίση χαρακτηρίζεται ως τραυματική όταν πυροδοτείται από διάφορους -συνήθως απρόσμενους- εξωτερικούς παράγοντες -όπως είναι π.χ. η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, της εργασίας ή ενός καλού επιπέδου ζωής, μια σημαντική προσωπική αποτυχία, κάποιο σοβαρό δυστύχημα ή φυσική καταστροφή κ.ά.- που μπορεί να συνιστούν μια σοβαρή και πολυσύνθετη απειλή για ένα άτομο.

Στην αρχαία Ελλάδα, σε αντίθεση με αυτό που συμβαίνει συνήθως σήμερα, μία τέτοιου είδους κρίση θεωρούνταν ως κομβικό σημείο στη ζωή κάποιου που είτε δίνει τη δυνατότητα για προσωπική ωρίμανση, συνειδητοποίηση, αυτογνωσία και θετική περαιτέρω εξέλιξη είτε γίνεται αφορμή ακόμα και για μια μονιμότερη ψυχική παραλυσία και οδύνη, δηλαδή, για την εμφάνιση κάποιας μορφής ψυχικής νόσου.

Μία τραυματική κρίση συμπεριλαμβάνει τέσσερις φάσεις που αποτελούν την αμυντική προσπάθεια του ψυχισμού για διατήρηση της μεγαλύτερης δυνατής ισορροπίας του και είναι, σε ένα μέσο άτομο, οι εξής:

Φάση του σοκ: στη διάρκεια της φάσης αυτής, όλη η ψυχική ενέργεια κινητοποιείται, με έναν υποσυνείδητο τρόπο, ώστε να αποφευχθεί πάση θυσία η οποιαδήποτε επαφή με αυτό που έχει συμβεί καθώς ο ψυχισμός δεν έχει, τη δεδομένη στιγμή, τη δυνατότητα να το αντέξει και, κατ΄επέκταση, να το διαχειρισθεί άμεσα.

Ενδοψυχικά, μπορεί να επικρατεί κυριολεκτικά ένα χάος αλλά αυτό που φαίνεται προς τα έξω μπορεί να είναι μια άνετη και παθητική στάση και συμπεριφορά ή ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή πανικός, έντονα συναισθήματα, έντονη ανησυχία κ.ά. Η διάρκεια της φάσης αυτής μπορεί να διαρκέσει από μερικές ώρες μέχρι και αρκετές ημέρες μετά το τραυματικό γεγονός.

Φάση αντίδρασης: η φάση αυτή χαρακτηρίζεται από διαφόρων μορφών έντονες συναισθηματικές, σωματικές, νοητικές και συμπεριφορικές αντιδράσεις εξαιτίας αυτού που έχει συμβεί. Αυτό αποτελεί ένδειξη μιας πρώτης προσπάθειας αναγνώρισης και διαχείρισης του τραυματικού γεγονότος καθώς και ένταξής του στη νέα πραγματικότητα. Οι αντιδράσεις της φάσης αυτής εμφανίζονται, συνήθως, μερικές ημέρες ή και μήνες μετά το τραυματικό γεγονός.

Φάση επεξεργασίας: η μείωση της έντασης των ανωτέρω αντιδράσεων σηματοδοτεί, κατά κανόνα, την έναρξη της φάσης επεξεργασίας όπου το άτομο αρχίζει σταδιακά να αποδέχεται τη νέα του πραγματικότητα και να προσαρμόζεται πιο ουσιαστικά σε αυτήν.

Φάση επαναπροσανατολισμού: χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια του πληγέντος ατόμου να βρει νέους στόχους, νέο προσανατολισμό και νόημα στη ζωή του. Η διάρκεια της φάσης αυτής δεν έχει κάποιο συγκεκριμένο τέλος. Η ζωή δημιουργεί συνεχώς νέες προκλήσεις που ο καθένας μας καλείται να αντιμετωπίσει όσο το δυνατόν αποτελεσματικότερα.

Θα πρέπει να έχουμε υπόψη πως τα προαναφερόμενα χαρακτηριστικά καθώς και τα χρονικά όρια των τεσσάρων αυτών φάσεων μιας τραυματικής κρίσης είναι γενικά και χρωματίζονται πάντα από τα ιδιαίτερα προσωπικά χαρακτηριστικά και τις δυνατότητες του κάθε ξεχωριστού ατόμου.

Οι συνέπειες της ανεργίας στην καθημερινότητα και στην ψυχική διάθεση του ατόμου

Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε και βιώνουμε την εργασία οφείλεται, σε μεγάλο βαθμό, στον τρόπο που τη βλέπει ο περίγυρός μας. Παρόλ΄αυτά, υπάρχουν και ατομικές διαφορές που επηρεάζουν. Η σημασία της εργασίας αποτελεί, πάντως, για τη μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων, μία σημαντικότατη αξία τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Ως εκ τούτου, η έλλειψη εργασίας συνεπάγεται, για τους περισσότερους, όχι μόνο έλλειψη εισοδήματος αλλά και μια σοβαρή ματαίωση που μπορεί να πλήξει πολλούς τομείς της ύπαρξής τους, όπως:

Η επιδείνωση των οικονομικών δεδομένων ενός ανέργου οδηγεί και σε επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου τόσο του ιδίου όσο και της οικογένειάς του.
Ένα άτομο, ως άνεργο, στερείται το κομμάτι της κοινωνικής ζωής που παρείχε ο εργασιακός του χώρος και η σχέση με τους συναδέλφους του.
Η ζωή ενός ανέργου γίνεται σταδιακά πιο μοναχική και άρα πιο άχαρη, άχρωμη και δύσκολη.
Το να νιώθει κάποιος, για μεγάλο διάστημα, αχρείαστος, παροπλισμένος και πως δεν συμβάλει σε τίποτα το δημιουργικό και ευρύτερο έχει, συνήθως, σοβαρές επιπτώσεις στην αυτοεκτίμηση και στην ψυχική του διάθεση γενικότερα.
Η απουσία ευρύτερων στόχων και επιδιώξεων, εξαιτίας της ανεργίας, -πέραν των αυστηρά προσωπικών- μειώνει σημαντικά τις δυνατότητες του ανέργου να βρει νόημα στη ζωή του.
Ο άνεργος έχει συχνά δυσκολίες στη δόμηση του χρόνου και της καθημερινότητάς του, κάτι που εμπεριέχει τον κίνδυνο να αρχίσει να πλήττει, να παθητικοποιείται και να οδηγεί, συνήθως, τη διάθεσή του σε αρνητικό ισοζύγιο.
Από τη στιγμή που η εργασία προσδίδει κοινωνικό κύρος και αποτελεί βασικό πυλώνα της ταυτότητάς μας, η ανεργία μπορεί να πλήξει σοβαρά την αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση ενός ατόμου, ιδιαίτερα αν τη βιώνει ως προσωπική του αποτυχία. Ο παράγοντας αυτός εξηγεί και το λόγο που η σχέση ανάμεσα στην ανεργία και την αίσθηση δυστυχίας είναι εντονότερη όταν τα ποσοστά ανεργίας είναι χαμηλότερα. Στην περίπτωση αυτή, η αίσθηση προσωπικής αποτυχίας είναι εντονότερη απ΄ό,τι όταν τα ποσοστά ανεργίας είναι μεγάλα.
Η ανεργία δημιουργεί μια αίσθηση αβεβαιότητας και ανασφάλειας για το μέλλον καθώς και μια αίσθηση ανημπόριας και εξάρτησης από δυνάμεις που βρίσκονται πέρα από τον έλεγχό μας.
Τέλος, είναι αποδεδειγμένο πως όχι μόνο η μακρόχρονη ανεργία αλλά και η απειλή πιθανής απώλειας της εργασίας μπορεί να έχει σοβαρές επιπτώσεις στη σωματική και ψυχική υγεία του ατόμου. Για παράδειγμα, έχει βρεθεί πως οι μακροχρόνια άνεργοι οδηγούνται συχνότερα στον αλκοολισμό, πλήττονται σε μεγαλύτερο βαθμό από διάφορα ψυχοσωματικά προβλήματα και ζουν λιγότερο.

Ποιοι πλήττονται εντονότερα από την ανεργία;

Ο τρόπος που ένα άτομο διαχειρίζεται την ανεργία του εξαρτάται άμεσα τόσο από εξωτερικούς παράγοντες της ζωής του (π.χ. τη σοβαρότητα και τη διάρκεια της κατάστασης, την ύπαρξη ή απουσία στήριξης σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο) όσο και από τις ψυχολογικές του προϋποθέσεις. Δεν είναι όλα τα άτομα το ίδιο ευάλωτα και ο τρόπος διαχείρισης της κατάστασης αυτής συμβάλει καθοριστικά στην έκβασή της. Σημαντικό ρόλο έχει, επίσης, και το αν η εργασία που χάθηκε ήταν σημαντική ή όχι για το άτομο, στο τι επένδυσε σε αυτήν και στο χρονικό διάστημα που εργάζονταν στη συγκεκριμένη δουλειά. Όσο πιο δεμένος συναισθηματικά είναι κάποιος με το αντικείμενο της δουλειάς του, το χώρο και τα άτομα με τα οποία συνεργάζεται τόσο σοβαρότερες είναι και οι συνέπειες μιας ενδεχόμενης απώλειας της εργασίας αυτής.

Φαίνεται πως άτομα κοινωνικά απομονωμένα και με χαμηλότερα εισοδήματα πλήττονται συνήθως περισσότερο από άτομα που είναι κοινωνικά δραστήρια και με καλή οικονομική κατάσταση. Όσον αφορά στις ψυχολογικές προϋποθέσεις, άτομα εξωστρεφή και με συναισθηματική σταθερότητα διαχειρίζονται γενικά καλύτερα την κατάσταση μιας ενδεχόμενης ανεργίας τους, απ΄ό,τι τα εσωστρεφή και με μεγαλύτερη συναισθηματική αστάθεια άτομα. Με ανάλογο τρόπο, άτομα με ισχυρή αυτοεκτίμηση πλήττονται λιγότερο απ΄ό,τι άτομα με χαμηλή αυτοεκτίμηση.

Υπάρχουν, επίσης, ορισμένες κοινωνικές ομάδες που πλήττονται περισσότερο από την ανεργία απ΄ό,τι κάποιες άλλες, όπως οι γυναίκες, οι νέοι, τα άτομα μέσης ηλικίας ή με διαφόρων ειδών αναπηρίες κ.ά. των οποίων οι ανάγκες, και εν ονόματι μιας συχνά άκαμπτης κρατικής οικονομίστικης λογικής, περιθωριοποιούνται και αγνοούνται σκανδαλωδώς.

Οι θετικές επιπτώσεις της ανεργίας

Γενικά, επικρατεί η αντίληψη πως η ανεργία είναι κάτι το αποκλειστικά αρνητικό και η μεγάλη πλειοψηφία των ανθρώπων τη βιώνει ως τέτοιο. Οι κρίσεις, όμως, είναι οι σημαντικότερες και καθοριστικότερες εμπειρίες της ζωής μας που μπορούν να την αλλάξουν συθέμελα. Μπορεί να μας διαλύσουν, έχουμε όμως πάντα δυνητικά τη δυνατότητα να παλέψουμε με τα εξωτερικά και εσωτερικά θεριά μας, να ματώσουμε αλλά στο τέλος να καταφέρουμε να μαζέψουμε τα κομμάτια μας και να βγούμε από την κρίση σοφότεροι, δυνατότεροι και πιο ανθρώπινοι. Δυστυχώς, όμως, πολλοί από εμάς έχουμε διαπαιδαγωγηθεί να βλέπουμε σχεδόν κάθε σοβαρή αναποδιά ή δυσκολία στη ζωή μας ως ένδειξη προσωπικής αναξιότητας και αποτυχίας, αντί ως μια σημαντική ευκαιρία και δυνατότητα να ωριμάσουμε και να αλλάξουμε την ουσία της ζωής μας.

Από τη στιγμή, λοιπόν, που και η μακρόχρονη ανεργία αποτελεί μία μορφή σοβαρής κρίσης, έχει και αυτή μια θετική πλευρά που, υπό προϋποθέσεις, μπορεί να οδηγήσει κάποιους στην ανακάλυψη κρυφών ταλέντων και δυνατοτήτων τους και σε μια αναβάθμιση της ζωής και της προσωπικής αίσθησης για τον εαυτό τους.

Είναι παντελώς άστοχο να θεωρούμε πως μπορούμε να αποφύγουμε εντελώς κάθε είδους κρίση στη ζωή μας. Το ζητούμενο δεν είναι «αν» αλλά «πότε» θα έρθουμε αντιμέτωποι με μια σοβαρή κρίση. Δεν έχουμε πάντα τη δυνατότητα ή την πολυτέλεια να επιλέγουμε το είδος των καταστάσεων ή της ζωής που θα θέλαμε να ζήσουμε, μπορούμε πάντα, όμως, να επιλέγουμε τη στάση ζωής που επιθυμούμε να τηρήσουμε στις διάφορες καταστάσεις που αντιμετωπίζουμε.

Η ανεργία -ιδιαίτερα η μακροχρόνια- είναι μια πολύ οδυνηρή κατάσταση που μπορεί να ρημάξει τη ζωή μας. Είναι, όμως, πολύ απλοϊκό να θεωρούμε πως οδηγεί πάντα τον άνεργο σε παραίτηση και παθητικότητα. Όπως και κάθε κρίση, έτσι και η ανεργία, είναι ένα είδος πρόκλησης που, αν το αποδεχθούμε, μπορεί να μας οδηγήσει σε περαιτέρω εξέλιξη και γνώση.

Η επικρατούσα άποψη για την εργασία είναι πως μας παρέχει σημαντικές γνώσεις για τις κυρίαρχες κοινωνικές αξίες, τους τρόπους συνύπαρξης και για την υλική και κοινωνική σημασία που αυτή έχει. Με τον τρόπο αυτό, η εργασία αποτελεί ένα είδος εκπαίδευσης για τη ζωή καθώς οι χώροι εργασίας καθορίζονται από αξίες που όλοι αποδέχονται.

Υπάρχουν, όμως, και ερευνητές που θεωρούν πως τίποτα δεν συνηγορεί πως μια ζωή δίχως εργασία -όχι δίχως κάποια ενασχόληση- θα ήταν μια ζωή βαρετή, δίχως χαρά και νόημα. Οι επικρατούσες κοινωνικές αξίες είναι αυτές που επηρεάζουν τη στάση και αξιολόγηση των περισσοτέρων ανθρώπων απέναντι στην εργασία και την ανεργία. Αυτό σημαίνει πως σχεδόν κανένας μας δεν έχει άλλου είδους επιλογή από το να βιώνει την ανεργία ως μια μορφή δυστυχίας.

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό να βλέπουμε κάποια στιγμή και κάτι το θετικό σε οτιδήποτε δύσκολο και επώδυνο μας συμβεί. Όσο απλό ή δύσκολο και αν φαίνεται, μπορεί να αποτελέσει την αρχή μιας νέας θεώρησης και πορείας ζωής.

Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc., Ph.D.

Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης

ενηλίκων και παίδων

Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής

Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης

Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ

Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ

Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγος Online , Ατομική ψυχοθεραπεία , Θεραπεία ζεύγους , Θεραπεία ζεύγους θεσσαλονίκη, Θεραπεία παιδιών και εφήβων , Συμβουλευτικές συνεδρίες Θεσσαλονίκη, Συμβουλευτικές συνεδρίες