Αυτισμός: συμπτώματα, αιτιολογία, παράγοντες κινδύνου, αντιμετώπιση

Αυτισμός: γενικά

Ελάχιστες διαταραχές της παιδικής ηλικίας έχουν συζητηθεί  τόσο πολύ και έχουν γίνει αντικείμενο τόσο πολλών αμφισβητήσεων, αντιφατικών απόψεων και συγκρούσεων όσο ο αυτισμός, τόσο όσον αφορά στην αιτιολογία όσο και στη θεραπευτική του αντιμετώπιση. Οι λόγοι είναι πολλοί και γνωστοί αλλά δεν ενδιαφέρουν τον απλό αναγνώστη.

Τώρα πλέον, οι περισσότεροι ερευνητές του πεδίου του αυτισμού συμφωνούν πως πρόκειται για μια γενετικής αιτιολογίας αναπτυξιακή διαταραχή με τόσο σοβαρές και εκτεταμένες επιπτώσεις για το παιδί που στη μεγάλη πλειοψηφία  των περιπτώσεων μια εφόρου ζωής βοήθεια κρίνεται αναγκαία. Παρόλ΄ αυτά, χρειάζονται επιπλέον έρευνες για να διευκρινιστούν όλες οι ασάφειες που εξακολουθούν να υπάρχουν.

Η διαταραχή εντοπίζεται, στις περισσότερες περιπτώσεις, στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, οπότε και γίνεται η διάγνωση. Μερικές φορές, όμως, μπορεί να εντοπισθεί και να διαγνωσθεί για πρώτη φορά στην ενήλικη ζωή.

 

Τι είναι ο αυτισμός;

Ο αυτισμός είναι μια εκτεταμένη αναπτυξιακή διαταραχή που σημαίνει πως το άτομο έχει έναν διαφορετικό τρόπο πρόσληψης, επεξεργασίας και ερμηνείας πληροφοριών. Αυτό έχει ως συνέπεια την ύπαρξη σοβαρών δυσκολιών τόσο στην κοινωνική αλληλεπίδραση όσο και στον τρόπο επικοινωνίας του.

 

Συχνότητα εμφάνισης

Οι έρευνες δείχνουν μια συχνότητα εμφάνισης που κυμαίνεται σε 5-16 παιδιά ανά 10 000 γεννήσεις. Το ποσοστό των αγοριών είναι 3-4 φορές μεγαλύτερο αυτού των κοριτσιών.

Περίπου στο 80% των περιπτώσεων συνυπάρχει κάποιας μορφής νοητική υστέρηση -με προεξάρχον στοιχείο αυτό της μειωμένης λεκτικής ικανότητας- που παραμένει σχετικά σταθερή σε όλη τη διάρκεια της ζωής.  Ένα ποσοστό των παιδιών αυτών μπορεί να ενταχθεί σε κανονική τάξη του δημοτικού σχολείου, ενώ για τα παιδιά που έχουν  και νοητική υστέρηση η επιλογή είναι το ειδικό σχολείο.

Ένα ποσοστό παιδιών με αυτισμό και ταυτόχρονη νοητική υστέρηση μπορεί, παρόλ΄αυτά, να επιδεικνύει κάποιου είδους ξεχωριστά χαρίσματα, όπως π.χ. να ζωγραφίζουν τέλεια από μνήμης κάτι που έχουν δει, να θυμούνται έναν τεράστιο αριθμό τηλεφώνων κ.ά.

 

Αυτισμός 

Συμπτώματα

Ο αυτισμός είναι μια, όπως αποκαλείται, νευροψυχιατρική διάγνωση. Η διάγνωση τίθεται όταν υπάρχουν δυσκολίες στις εξής τρεις περιοχές: στην κοινωνική αλληλεπίδραση, στην επικοινωνία και στο ρεπερτόριο συμπεριφορών και ενδιαφερόντων που είναι πολύ περιορισμένο.

Τα συμπτώματα αυτά μπορεί να εκδηλώνονται με πολύ διαφορετικό τρόπο στο κάθε άτομο. Για παράδειγμα, μπορεί να υπάρχει από βαριά νοητική υστέρηση μέχρι και φυσιολογική νοημοσύνη. Υπάρχουν παιδιά που είναι υπερκινητικά και άλλα πολύ παθητικά κ.τ.λ.

Για να μιλάμε για αυτισμό, θα πρέπει να υπάρχουν συμπτώματα και από τις τρεις αυτές εξελικτικές περιοχές, πριν από την ηλικία των 3 χρόνων.

Μπορεί, επίσης, να υπάρχουν και άλλου είδους συμπτώματα, όπως π.χ. προβλήματα διατροφής και ύπνου, υπερευαισθησία ή μειωμένη ευαισθησία απέναντι σε διάφορα αισθητηριακά ερεθίσματα καθώς και μειωμένη ικανότητα αυτοματισμού και γενίκευσης.

Τα κορίτσια, ως ομάδα, έχουν καλύτερα εξελιγμένες κοινωνικές δεξιότητες που, σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί να συγκαλύπτουν το πρόβλημα του αυτισμού. Μια προσεκτικότερη ματιά, όμως, αποκαλύπτει παρόμοιες δυσκολίες κοινωνικής αμοιβαιότητας με αυτές των αγοριών.

Κοινωνική αλληλεπίδραση

Τα άτομα με αυτισμό έχουν μεγάλες δυσκολίες στην κοινωνική τους αλληλεπίδραση αλλά και να αντιλαμβάνονται τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις ανάγκες των άλλων. Τα παιδιά με αυτισμό είναι συχνά αδιάφορα όσον αφορά στο αυθόρμητο μοίρασμα συναισθημάτων και εμπειριών και δεν αναζητούν παρηγοριά στους γονείς τους, ακόμα και όταν υπάρχει λόγος για κάτι τέτοιο. Τόσο τα παιδιά όσο και οι ενήλικες με αυτισμό έχουν μεγάλες δυσκολίες στη συναναστροφή με τους άλλους καθώς, επίσης, και στη διατήρηση φιλικών σχέσεων. Συχνά, αντιλαμβάνονται μια κατάσταση με διαφορετικό τρόπο απ΄ότι οι άλλοι. Υπάρχει, επίσης, μια ευκολία στην αντίληψη λεπτομερειών αλλά σοβαρές δυσκολίες στην αντίληψη των συνόλων.

Επικοινωνία 

Τα άτομα με αυτισμό αρχίζουν συνήθως να μιλούν αργά ή ποτέ. Περίπου το 50% του συνόλου των παιδιών με αυτισμό ποτέ δεν μαθαίνουν να μιλούν.

Μεταξύ αυτών που μιλούν,  υπάρχουν μεγάλες διαφορές. Κάποιοι προφέρουν μόνο κάποιες λέξεις, άλλοι χρησιμοποιούν  σωστά αρκετές λέξεις αλλά επαναλαμβάνοντας έτοιμες φράσεις ή κάτι που άκουσαν (ηχολαλία). Ορισμένοι μιλούν αυθόρμητα και εκφράζονται σωστά αλλά, παρόλ΄αυτά, είναι δύσκολο για κάποιον να κατανοήσει και να ερμηνεύσει το βαθύτερο νόημα του λόγου τους. Αυτό που λέγεται εκλαμβάνεται κατά γράμμα και εκφράσεις, όπως π.χ. «Ενώ μιλούσα, κάποιος με έκοψε στη μέση», μπορεί να προκαλέσουν τρόμο.

Συχνά, υπάρχει δυσκολία και στην κατανόηση συμβόλων, χιούμορ και ειρωνείας, δηλαδή στον αφηρημένο τρόπο σκέψης. Η μελωδία του λόγου μπορεί να είναι μονότονη και συχνά υπάρχουν μεγάλες δυσκολίες στην έναρξη αλλά και  στη διατήρηση ενός διαλόγου με άλλους.

Δυσκολίες υπάρχουν, επίσης, και στην κατανόηση εκφράσεων του προσώπου, βλεμμάτων και τόνου της φωνής στην επικοινωνία με τους άλλους.

Περιορισμένο ρεπερτόριο συμπεριφορών και ενδιαφερόντων

Τα άτομα με αυτισμό προτιμούν συχνά μια καθημερινότητα με προκαθορισμένες ρουτίνες και σταθερή δομή. Η οποιασδήποτε μορφής αλλαγή μπορεί να προκαλέσει άγχος και ανησυχία καθώς η δυνατότητα εξεύρεσης εναλλακτικών επιλογών δεν υφίσταται συνήθως. Συχνά, κάνουν διάφορα πράγματα με έναν προκαθορισμένο και επαναλαμβανόμενο τρόπο (τελετουργίες) και η όποια απόκλιση από αυτές μπορεί να προκαλέσει θυμό και απόγνωση.

Συχνές είναι, επίσης, και οι διάφορες στερεοτυπικές συμπεριφορές που έχουν τη μορφή της συνεχούς επανάληψης ενός πράγματος ή διαφόρων κινήσεων που δεν έχουν νόημα για κάποιον εξωτερικό παρατηρητή. Τα παιδιά με αυτισμό δείχνουν συχνά ενδιαφέρον για συγκεκριμένα μέρη διαφόρων αντικειμένων, για παράδειγμα, μπορεί να γυρνούν ασταμάτητα τη ρόδα από ένα αυτοκινητάκι ή να βάζουν στη σειρά διάφορα παιχνίδια ξανά και ξανά για ώρες. Αντίθετα, δυσκολεύονται πολύ να ανταποκριθούν αυθόρμητα σε διάφορα παιχνίδια ρόλων.

Οι τελετουργίες και οι στερεοτυπικές συμπεριφορές μπορεί να έχουν κάποια καθησυχαστική επίδραση στο παιδί αλλά υπονομεύουν και ακυρώνουν την εκμάθηση άλλων χρήσιμων δεξιοτήτων που θα ευνοούσαν την εξέλιξη και μια ομαλότερη καθημερινή λειτουργικότητα.

Μερικές φορές, παρατηρούνται διάφορα πολύ ειδικά και μονόπλευρα ενδιαφέροντα που, επίσης, εμποδίζουν άλλες ουσιαστικότερες καθημερινές λειτουργίες. Παραδείγματα τέτοιου είδους ενδιαφερόντων είναι π.χ. η ατέρμονη παρατήρηση των αντανακλάσεων ενός καθρέφτη, η αποστήθιση των δρομολογίων ενός μαζικού μέσου μεταφοράς κ.ά.

Άλλα συμπτώματα

Όσον αφορά στα διάφορα αισθητηριακά ερεθίσματα, υπάρχουν δυσκολίες στην ερμηνεία  των ακουστικών ερεθισμάτων, ενώ υπάρχει μεγαλύτερη άνεση όσον αφορά στην ερμηνεία οπτικών ερεθισμάτων. Για παράδειγμα, παρατηρούνται διαφορετικές αντιδράσεις όσον αφορά στην όσφρηση, στη γεύση, στην ακοή, στην αφή, στο φως και στο άγγιγμα.

Όσον αφορά στη διατροφή, υπάρχουν συχνά διάφορες εμμονές, π.χ. η προτίμηση σε ένα συγκεκριμένο φαγητό συγκεκριμένης υφής. Τα παιδιά με αυτισμό μπορεί, επίσης, να αναπτύξουν διάφορες άλλες διατροφικές συνήθειες, π.χ. ωράριο, που να είναι πολύ δύσκολο να αλλάξουν.

Διαφορετικός τρόπος εκμάθησης

Τα άτομα με αυτισμό λειτουργούν διαφορετικά, όσον αφορά στην εκμάθηση διαφόρων πραγμάτων, στον τρόπο σκέψης και στην επεξεργασία πληροφοριών. Τα μικρά παιδιά με αυτισμό δεν μιμούνται άλλα άτομα, όπως συνηθίζουν να κάνουν τα υπόλοιπα παιδιά, και χρειάζονται πολύ μεγαλύτερο χρονικό διάστημα για να μάθουν καινούργια πράγματα. Έχουν, επίσης, δυσκολία να γενικεύουν, δηλαδή δεν μπορούν να εφαρμόσουν πράγματα που έχουν μάθει σε παρόμοιες καταστάσεις, σε διαφορετικά περιβάλλοντα ή με άλλα άτομα.

 

Αναπτυξιακές διαταραχές

Αιτιολογία – παράγοντες κινδύνου

Η αιτιολογία του αυτισμού ποικίλει και μπορεί να διαφέρει από περίπτωση σε περίπτωση, αν και σε κάθε περίπτωση μιλάμε για διαταραχές στις διάφορες εγκεφαλικές λειτουργίες. Παρά την πρόοδο της ιατρικής επιστήμης, δεν έχουν αποδειχθεί ακόμα οι ακριβείς οργανικές αιτίες του αυτισμού.

Οι διάφορες αποκλίσεις στις εγκεφαλικές λειτουργίες μπορεί να προκληθούν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές της ζωής του παιδιού.

–     Έτσι, μπορεί να πρόκειται για αιτίες που αφορούν στο διάστημα πριν από τον τοκετό (προγεννητικές)

–     Για αιτίες που προκύπτουν κατά τη διάρκεια του τοκετού και της πρώτης εβδομάδας μετά από αυτόν (περιγεννητικές), και τέλος

–     Για αιτίες μετά την πρώτη εβδομάδα και κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της ζωής του παιδιού (επίκτητες)

Οι προγενετικοί παράγοντες μπορεί να είναι, για παράδειγμα, διάφορες γονιδιακές ή χρωμοσωμικές αποκλίσεις/μεταλλάξεις, διάφορα ιδιοσυστασιακά μεταβολικά νοσήματα ή λοιμώξεις κατά τη διάρκεια της κύησης. Ένα παράδειγμα περιγεννητικού παράγοντα είναι η βλάβη που μπορεί να υποστεί ένα πολύ πρόωρο βρέφος στη διάρκεια της πρώτης εβδομάδας της ζωής, εξαιτίας της πολύ ανεπαρκούς εγκεφαλικής κυκλοφορίας του αίματος. Μια σοβαρή εγκεφαλίτιδα αποτελεί παράδειγμα ενός επίκτητου αιτιολογικού παράγοντα που μπορεί να προκαλέσει αυτισμό.

 

Πρώιμες ενδείξεις αυτισμού

Οι περισσότεροι ειδικοί συμφωνούν για τη σημασία  της όσο το δυνατόν πρωιμότερης διάγνωσης του αυτισμού, όχι μόνο για να έχει το παιδί την απαραίτητη βοήθεια αλλά και για να μάθει η οικογένεια τι συμβαίνει με το παιδί και να μπορέσει να προγραμματίσει τη ζωή της με βάση αυτήν τη νέα πραγματικότητα με τον καλύτερο δυνατό τρόπο.

Πόσο πρώιμα μπορεί να τεθεί η διάγνωση;

Η διάγνωση «αυτισμός» τίθεται συνήθως μεταξύ του 4^ου και 5^ου χρόνου της ζωής του παιδιού. Παρόλ΄αυτά, πολλοί ειδικοί θεωρούν πως η διάγνωση μπορεί να τεθεί ακόμα και πριν από το τέλος του 3^ου χρόνου της ζωής.

Υπάρχουν ορισμένες έρευνες που είχαν ως στόχο να εξετάσουν κατά πόσο η διάγνωση που έχει τεθεί πριν τη συμπλήρωση του τρίτου χρόνου της ζωής εξακολουθεί να ισχύει και μετά την πάροδο κάποιων χρόνων. Οι έρευνες κατέδειξαν πως η διάγνωση ίσχυε για την πλειοψηφία των παιδιών, μετά από ένα ή και περισσότερα χρόνια. Εξαιτίας αυτών των ευρημάτων, οι επιστήμονες θεωρούν πως η διάγνωση του αυτισμού μπορεί να τεθεί με μεγάλο ποσοστό ασφάλειας πριν από τη συμπλήρωση του τρίτου χρόνου της ζωής.

Υπήρχαν, όμως, και κάποια παιδιά που μετά από κάποια χρόνια δεν πληρούσαν πλέον τα κριτήρια του αυτισμού. Για το λόγο αυτό, το παιδί, στο οποίο μπαίνει η διάγνωση «αυτισμός», θα πρέπει να παρακολουθείται και στη συνέχεια ούτως ώστε, αν χρειασθεί, να τροποποιηθεί η διάγνωση ή να ακυρωθεί εντελώς.

Υπήρξαν, επίσης, παιδιά που μετά από μία λεπτομερή εκτίμηση πριν από τον τρίτο χρόνο της ζωής τους δεν διαγνώστηκαν ως αυτιστικά, αλλά μετά από μερικά χρόνια πληρούσαν τα κριτήρια του αυτισμού και η διάγνωση τέθηκε τότε.

Γιατί είναι σημαντική η πρώιμη διάγνωση;

Υπάρχουν αρκετοί και σοβαροί λόγοι που συνηγορούν υπέρ μιας όσο το δυνατόν πρωιμότερης διάγνωσης του αυτισμού.

1.  Βοηθά όλη την οικογένεια να κατανοήσει τις δυσκολίες του παιδιού και τους λόγους που το κάνουν να συμπεριφέρεται τόσο  διαφορετικά.
2.  Βοηθά ώστε να ενεργοποιηθούν το συντομότερο δυνατόν τα μέτρα στήριξης και βοήθειας προς το παιδί και την οικογένειά του.
3.  Τα μέτρα στήριξης και βοήθειας προς το παιδί μπορούν να βοηθήσουν στη αποτροπή προβληματικών συμπεριφορών που μπορεί να δυσκολέψουν κατά πολύ το χειρισμό και την καθημερινότητα του.
4.  Υπάρχουν έρευνες που δείχνουν πως ορισμένα παιδιά, όταν ενεργοποιούνται έγκαιρα τα μέτρα βοήθειας, έχουν θετική εξέλιξη.

Παρόλ΄αυτά, χρειάζονται περισσότερες έρευνες για να αποσαφηνισθεί περαιτέρω ο ρόλος των πρώιμων παρεμβάσεων, ο χρόνος ενεργοποίησης και η διαμόρφωσή τους.

 

Βαριά αναπτυξιακή διαταραχή

Θεραπευτικές παρεμβάσεις

Ανεξαρτήτως των οποιωνδήποτε ιδιαιτεροτήτων, θα πρέπει πάντα:

–     Τα μέτρα βοήθειας να εξατομικεύονται.

–     Να λαμβάνονται υπόψη οι βασικές δυσκολίες του παιδιού, όπως η δυνατότητά του για λειτουργική επικοινωνία, κοινωνική λειτουργία καθώς και οι στερεοτυπικές και τελετουργικές τάσεις.

–     Να δομείται το περιβάλλον ώστε να γίνει όσο το δυνατόν πιο προβλέψιμο και κατανοητό στο παιδί. Η οπτική βοήθεια βοηθά συχνά.

–     Να καταβάλλεται προσπάθεια για την πρόληψη των διαφόρων προβληματικών συμπεριφορών, κυρίως διαμέσου ενός πιο λειτουργικού τρόπου επικοινωνίας.

–     Οι παρεμβάσεις να αφορούν όλους τους χώρους στους οποίους κινείται το παιδί.

–     Οι όποιες ψυχιατρικές διαταραχές συνυπάρχουν να αντιμετωπίζονται χωριστά ως τέτοιες.

Ψυχοθεραπεία

Ορισμένα άτομα/παιδιά με αυτισμό χρειάζονται και ψυχολογική στήριξη που,  μετά από πολλών χρόνων κοινωνικών αποτυχιών και απόρριψης από το ευρύτερο περιβάλλον τους, να εστιάζεται σε μεγάλο βαθμό στην ενδυνάμωση της αυτοεκτίμησής τους.

Συνυπάρχουσες ψυχιατρικού τύπου καταστάσεις, όπως κατάθλιψη ή διάφορες αγχώδεις διαταραχές, αποτελούν, επίσης, ενδείξεις για ψυχοθεραπεία.

Οι οποιεσδήποτε ψυχοθεραπευτικού τύπου παρεμβάσεις θα πρέπει να προσαρμόζονται στον τρόπο επικοινωνίας, επεξεργασίας πληροφοριών και των δυσκολιών του ατόμου με αυτισμό να μπορεί να αντιλαμβάνεται τις σκέψεις, τα συναισθήματα, τις ανάγκες και τις προθέσεις των άλλων.

 

Η διάγνωση προκαλεί ανάμεικτα και δύσκολα συναισθήματα στους γονείς

Το να μάθει ένας γονιός πως το παιδί του έχει αυτισμό είναι, αρχικά τουλάχιστον, πολύ οδυνηρό και κινητοποιεί έντονα συναισθήματα που κυμαίνονται μεταξύ απόγνωσης και ελπίδας.

Σταδιακά, όμως, πολλοί γονείς αρχίζουν να κατανοούν τι σημαίνει ο αυτισμός και θέλουν να μάθουν περισσότερα πράγματα για τις συνέπειες που μπορεί να έχει τόσο για το ίδιο το παιδί όσο και για την υπόλοιπη οικογένεια.

Η σταδιακή αποδοχή της κατάστασης του παιδιού και η ολοένα και καλύτερη κατανόησή της δημιουργεί, τελικά, ένα αίσθημα ανακούφισης στο γονιό καθώς έχει πλέον εξήγηση για τις δυσκολίες του παιδιού του και συγκεκριμένες οδηγίες για το τι θα πρέπει να γίνει ώστε να βοηθηθεί. Η γνώση βοηθά συνήθως στο να βλέπουμε περισσότερο τις δυνατότητες που υπάρχουν αντί αποκλειστικά τις δυσκολίες.

Μερικές φορές, περνά πολύς καιρός μέχρι να διαγνωσθεί το παιδί και να μάθουν οι γονείς τι συμβαίνει. Η διαδικασία των εξετάσεων στις οποίες υποβάλλεται το παιδί, η φροντίδα αλλά και η εξάσκησή του απαιτούν τόσο πολύ χρόνο και ενέργεια που είναι πολύ εύκολο να «ξεχάσει», στην κυριολεξία, ο γονιός τον εαυτό του, τις προσωπικές του ανάγκες αλλά και τις όποιες άλλες ευθύνες του απέναντι στα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας. Για έναν γονιό, που έχει παιδί με αυτισμό, η ζωή μοιάζει συχνά σαν να αποτελείται αποκλειστικά σχεδόν από την τήρηση συγκεκριμένων χρονοδιαγραμμάτων και την καλή λειτουργία του προγράμματος εξάσκησης του παιδιού.

Είναι ιδιαίτερα σημαντικό, λοιπόν, ακόμα και αν η ζωή προσαρμόζεται στις ανάγκες του παιδιού, να μην ξεχνά ο γονιός τις δικές του και να προσπαθεί να αφιερώνει, έστω και λίγο χρόνο, για αυτές.

 

Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc., Ph.D.

Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης ενηλίκων και παίδων

Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής

Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης

 

Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ

Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ

 

Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη ,  Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγος Online , Ατομική ψυχοθεραπεία , Θεραπεία ζεύγους , Θεραπεία ζεύγους θεσσαλονίκη,  Θεραπεία παιδιών και εφήβων  , Συμβουλευτικές συνεδρίες Θεσσαλονίκη, Συμβουλευτικές συνεδρίες