Διαταραχές προσωπικότητας: είδη, θεραπευτική αντιμετώπιση

Διαταραχές προσωπικότητας: γενικά

Η προσωπικότητα ορίζεται ως εκείνα τα σταθερά διαχρονικά σχήματα σκέψεων, συναισθημάτων και συμπεριφορών που χαρακτηρίζουν το μοναδικό τρόπο ζωής και προσαρμογής ενός ατόμου. Τα σχήματα αυτά δεν είναι παρά ο συνδυασμός συγκεκριμένων χαρακτηριστικών της προσωπικότητας, όπως η εξάρτηση, η καχυποψία, η παρορμητικότητα κ.ά., που ποικίλουν από άτομο σε άτομο και είναι, κατά κύριο λόγο, υποσυνείδητα.

Όλοι μας έχουμε μια εικόνα/εντύπωση για τα κοντινά πρόσωπα με τα οποία συναναστρεφόμαστε. Αυτό μας δίνει τη δυνατότητα να γνωρίζουμε, σε γενικές γραμμές, εκ των προτέρων τον τρόπο που τα άτομα αυτά θα αντιδράσουν σε μια συγκεκριμένη κατάσταση. Ο τρόπος αυτός είναι, γενικά, πολύ σταθερός, κι αυτός είναι ο λόγος που εκπλησσόμαστε, παραξενευόμαστε ή ακόμα και τρομάζουμε, εάν ένα συγκεκριμένο και οικείο σε εμάς άτομο αντιδράσει εντελώς απρόβλεπτα.

Η διαταραχή προσωπικότητας (Δ.Π.) είναι μία συγκεκριμένη και οριοθετημένη ψυχιατρική κατάσταση που χαρακτηρίζεται από ένα σταθερό σχήμα βιωμάτων και συμπεριφορών το οποίο αποκλίνει εμφανώς από το γενικώς προσδοκώμενο, στο κοινωνικο-πολιτισμικό περιβάλλον του εν λόγω ατόμου. Τα σταθερά αυτά σχήματα αρχίζουν να εγκαθιδρύονται από την παιδική ήδη ηλικία και γίνονται, για πρώτη φορά, εμφανή στην εφηβική και πρώιμη ενήλικη ζωή. Πολύ απλουστευμένα, μπορούμε να πούμε πως η Δ.Π. σημαίνει την ύπαρξη μιας  πολύ δύσκολης σχέσης με τον εαυτό και τους άλλους. Οι δυσκολίες σε σχέση με τον εαυτό μπορεί να αφορούν στην αυτοπεποίθηση, στην αυτοεκτίμηση, στον αυτοσεβασμό και σε μια αίσθηση υπεροχής. Οι δυσκολίες σε σχέση με τους άλλους μπορεί να αφορούν στην εμπιστοσύνη, σε μια ισχυρή εξάρτηση από άλλους και στην ύπαρξη πολύ έντονων και τρικυμιωδών διαπροσωπικών σχέσεων. 

Τα άτομα με Δ.Π. δεν καταφέρνουν, συνήθως, να ολοκληρώνουν τους στόχους τους ή να βρουν και να διατηρήσουν την εργασία ή τη σχέση -φιλική, ερωτική ή συγγενική- που θα ήθελαν. Για να μιλάμε για Δ.Π. δεν θα πρέπει οι παραπάνω δυσκολίες να οφείλονται σε κάποια άλλη ψυχική διαταραχή, σε κάποιου είδους εξάρτηση (π.χ. αλκοόλ, ναρκωτικές ουσίες) ή σε κάποια εγκεφαλική βλάβη. Το σχήμα βιωμάτων και συμπεριφορών είναι άκαμπτο, σχετίζεται με το άτομο και όχι με την κατάσταση και προκαλεί σημαντική ψυχική επιβάρυνση ή έκπτωση της λειτουργικότητας του ατόμου σε κοινωνικό, διαπροσωπικό και εργασιακό επίπεδο.

Οι διαταραχές προσωπικότητας είναι συχνές, και, σύμφωνα με έγκυρες επιδημιολογικές έρευνες, αφορούν στο 10% περίπου του ενήλικου πληθυσμού. Στα εξωτερικά ιατρεία των ψυχιατρικών κλινικών, το ποσοστό υπολογίζεται πως αγγίζει το 50%, στα δε σωφρονιστικά ιδρύματα, το ποσοστό είναι ακόμα μεγαλύτερο, αγγίζοντας το 60-80%. Ο βαθμός σοβαρότητάς τους ποικίλει. Πολλά άτομα με Δ.Π. ανταποκρίνονται ικανοποιητικά στις απαιτήσεις της καθημερινής τους ζωής, ενώ κάποια άλλα εμφανίζουν σοβαρές δυσκολίες σε πολλούς τομείς και χρίζουν ψυχιατρικής/ψυχολογικής περίθαλψης.

Ιστορικά, οι διαταραχές προσωπικότητας θεωρούνταν, συνήθως, ως ιδιαίτερα δύσκολα αντιμετωπίσιμες καταστάσεις, με ελάχιστες πιθανότητες βελτίωσης. Η άποψη αυτή δεν ισχύει πλέον τις τελευταίες δεκαετίες και οι έρευνες δείχνουν πως ένα μεγάλο ποσοστό ατόμων με Δ.Π.  βελτιώνονται σημαντικά, μετά από μια κατάλληλη θεραπεία, σε σημείο που για κάποια από αυτά η διάγνωση «Δ.Π.» να μην τους αφορά πλέον.

Στοιχεία προσωπικότητας

Δυσκολίες που σχετίζονται με τον εαυτό και τους άλλους

Όσον αφορά στον εαυτό:

• χαμηλή ή/και ασταθής αυτοεκτίμηση
• ασαφής αίσθηση ταυτότητας
• δυσκολίες ελέγχου συναισθημάτων και ενορμήσεων
• επαναλαμβανόμενοι αυτοτραυματισμοί
• επαναλαμβανόμενες απόπειρες αυτοχειρίας
• δυσκολία εξεύρεσης νοήματος στη ζωή
• δυσκολίες στην επίτευξη βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων στόχων
• δυσκολία στην αναγνώριση προσωπικών κανόνων, όσον αφορά στον τρόπο συμπεριφοράς και στη συμμόρφωση με τους κοινωνικούς κανόνες της περί αποδεκτής συμπεριφοράς
• δυσκολία στην αυτοαξιολόγηση ως άτομο

Όσον αφορά στη σχέση με άλλους

• παρεξηγήσεις στις σχέσεις με τους άλλους
• τάση κοινωνικής αποφυγής και κοινωνικής απομόνωσης
• δυσκολία κατανόησης των εμπειριών, του τρόπου σκέψης και της οπτικής των άλλων
• δυσκολία ύπαρξης περισσότερων οπτικών για διάφορα κοινωνικά γεγονότα
• δυσκολία κατανόησης πως η προσωπική συμπεριφορά επηρεάζει τους άλλους
• δυσκολίες στη δημιουργία και διατήρηση στενών σχέσεων
• δυσκολίες για δημιουργία σχέσεων που να χαρακτηρίζονται από ισοτιμία και αμοιβαιότητα
• αντικρουόμενες σχέσεις με άλλους
• συγκρούσεις στις στενές σχέσεις, π.χ. με ερωτικούς συντρόφους, φίλους, συγγενείς

 

Διαχωρισμός διαταραχών προσωπικότητας

Οι διαταραχές προσωπικότητας χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες:

1.   Τις παράξενες και εκκεντρικές, που σε αρκετά σημεία θυμίζουν  ψυχωσικές καταστάσεις, και είναι:

–    η παρανοειδής (ο περίγυρος βιώνεται ως απειλητικός)

–    η σχιζοειδής (ύπαρξη υπερφυσικών πεποιθήσεων)

–    η σχιζότυπη (υπάρχει σχεδόν πλήρης απόσυρση από κάθε είδους κοινωνική επαφή)

 

2.  Τις δραματικές, παρορμητικές και συναισθηματικές :

–    η αντικοινωνική (παρορμητικότητα, ριψοκίνδυνη συμπεριφορά, αδιαφορία για τους άλλους, απουσία ενοχών και μετάνοιας για τις πράξεις τους)

–    η μεταιχμιακή (συναισθηματική αστάθεια, παρορμητικότητα, ασταθείς και δύσκολες διαπροσωπικές σχέσεις)

–    η οιστριονική ή δραματική (υπερβολική συναισθηματικότητα και ανάγκη προσοχής) και

–    η ναρκισσιστική (αβάσιμα μεγάλη ιδέα για τον εαυτό, οι προσωπικές ανάγκες έχουν πάντα απόλυτη προτεραιότητα)

 

3.   Τις φοβικές και αγχώδεις :

–     η αποφευκτική (διάχυτα αγχώδης και φοβική στάση/συμπεριφορά)

–     η εξαρτημένη (χαμηλή αυτοεκτίμηση, εναπόθεση ευθυνών σε άλλους)

–     η ψυχαναγκαστική-καταναγκαστική (υπερβολική τελειοθηρία και ανάγκη ελέγχου)

–     η παθητική-επιθετική (έντονος αρνητισμός, αναβλητικότητα, δυστροπία, επιθυμία ελέγχου/τιμωρίας των άλλων)

 

Διαταραχές προσωπικότητας

Που οφείλονται οι διαταραχές προσωπικότητας;

Δεν υπάρχει κάποια απλή απάντηση στο ερώτημα αυτό. Έχουν βρεθεί, όμως, επαρκείς αποδείξεις που δείχνουν πως υπάρχει μία συνέργεια ανάμεσα σε μια γενετική ευαλωτότητα και σε περιβαλλοντικούς παράγοντες που έχουν να κάνουν κυρίως με τις συνθήκες και τον τρόπο που μεγαλώνει, φροντίζεται και διαπαιδαγωγείται κάποιος. Συχνά, διαπιστώνεται πως έχει υπάρξει ανεπαρκής φροντίδα, διαφόρων μορφών κακοποίηση και αλλοπρόσαλλη ή ελλιπής διαπαιδαγώγηση.

Όλοι οι άνθρωποι έχουν μια συγκεκριμένη αφετηρία, κάθε παιδί είναι μοναδικό και έχει τα δικά του ευάλωτα σημεία στο ταμπεραμέντο του και θα πρέπει να έχουμε υπόψη πως το ταμπεραμέντο και η προσωπικότητα δημιουργούνται από τον τρόπο που αντιμετωπίζονται ή δεν αντιμετωπίζονται από τη διάδραση με τον περίγυρο. Ένα παιδί, για παράδειγμα, μπορεί να έχει ένα δύσκολο/ευάλωτο ταμπεραμέντο που να απαιτεί μεγαλύτερη προσπάθεια και αντοχή από το γονιό ώστε να το διαχειριστεί αποτελεσματικά και το οποίο αυτός μπορεί να μη τα διαθέτει. Η ύπαρξη ή μη μιας Δ.Π. είναι, ως εκ τούτου, το αποτέλεσμα μιας πολύπλοκης αλληλεπίδρασης ανάμεσα στα ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά ενός παιδιού  και στην απόκριση του περιβάλλοντός του σε αυτά, στην απουσία φίλων και άλλων ουσιαστικών διαπροσωπικών σχέσεων στη ζωή , καθώς και στην ύπαρξη διαφόρων τραυματικών εμπειριών.

 

Εκτίμηση και διάγνωση

Η διάγνωση των Δ.Π. γίνεται μετά από μια λεπτομερή κλινική συνέντευξη με το άτομο, από παρατηρήσεις του τρόπου που συμπεριφέρεται σε διάφορες καταστάσεις, από πληροφορίες προσώπων του άμεσου περιβάλλοντός του και διάφορα τεστ προσωπικότητας.

Διαγνωστικά, είναι σημαντικό να διαπιστωθεί εάν οι δυσκολίες του ατόμου υπήρχαν ήδη από την εφηβική του ηλικία, πως είναι δηλαδή πρωτογενή, και πως η έναρξή τους δεν είναι το αποτέλεσμα μιας όψιμα εμφανιζόμενης ψυχικής διαταραχής ή αμφισβητούμενης περίθαλψης.

Αρκετές φορές, άτομα, που ζητούν βοήθεια για άγχος, κακή διάθεση και διάφορα άλλα συμπτώματα, υποκρύπτουν κάποια μορφή Δ.Π.

Υπάρχουν δύο κύρια επιχειρήματα που συνηγορούν στο ότι η διάγνωση “Διαταραχή προσωπικότητας” θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σε μεγαλύτερο βαθμό στην ψυχιατρική εφήβων:

1. Νεότερες έρευνες δείχνουν πως τα διάφορα δυσλειτουργικά στοιχεία προσωπικότητας μπορούν να σταθεροποιηθούν πολύ νωρίτερα απ΄ότι παλαιότερα πιστεύονταν και
2. Διαθέτουμε πλέον νέες θεραπευτικές μεθόδους που μπορούν, για παράδειγμα, να βοηθήσουν πολλούς.

Οι διαταραχές προσωπικότητας εμφανίζονται συχνά γύρω στην ηλικία των δέκα ετών και επιδεινώνονται, εάν δεν εντοπιστούν έγκαιρα. Στην περίπτωση αυτή ή εάν ο ειδικός είναι της άποψης πως μια Δ.Π. εμφανίζεται πάντα μετά το 18ο έτος της ζωής, θα ασχολείται με συμπτώματα, όπως το άγχος και η κατάθλιψη, μη αγγίζοντας την ίδια τη διαταραχή προσωπικότητας, μέχρι την ηλικία των 18 ετών.  Υπάρχουν, επίσης, έρευνες που καταδεικνύουν πως διάφορα στοιχεία προσωπικότητας, στη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, μπορούν να παραμείνουν σταθερά και μέχρι την ενήλικη ζωή, πράγμα που καθιστά δυνατή την πρόβλεψη συμπεριφορών και του επιπέδου λειτουργικότητας αρκετές δεκαετίες αργότερα. Η άποψη πως η προσωπικότητα των παιδιών εξελίσσεται συνεχώς είναι πολύ καλά τεκμηριωμένη. Νεότερες έρευνες, όμως, δείχνουν πως αυτό δεν συμβαίνει μόνο μέχρι την ηλικία των 18 ετών. Η προσωπικότητά μας είναι πολύ πιο δυναμική απ΄όσο πιστεύαμε και αλλάζει καθ΄όλη τη διάρκεια της ζωής μας.

Η διαταραχή προσωπικότητας είναι μια σοβαρή και δυνητικά χρόνια διάγνωση, γι΄ αυτό και θα πρέπει να χρησιμοποιείται με φειδώ και μεγάλη προσοχή, τόσο σε ενήλικους όσο και σε παιδιά κι εφήβους. Συχνά, υπάρχουν άλλοι πιθανοί λόγοι πίσω από τη συναισθηματική αστάθεια ενός νεαρού ατόμου, απ΄ότι μια διαταραχή προσωπικότητας, αλλά όχι πάντα.

 

Θεραπευτική αντιμετώπιση

Η θεραπευτική αντιμετώπιση των Δ.Π. είναι πολύ απαιτητική και έχει μεγάλο βαθμό δυσκολίας, μεταξύ άλλων, επειδή το άτομο θεωρεί τη συμπεριφορά του ως φυσιολογική και πως, για τα όποια συμπτώματα, συναισθήματα και τις όποιες ενέργειές του, ευθύνονται οι άλλοι.

Τις τελευταίες 2-3 δεκαετίες ιδιαίτερα, έχουν εξελιχθεί διάφορα θεραπευτικά μοντέλα με πολύ καλά αποτελέσματα. Σε αρκετές περιπτώσεις, όμως, θα πρέπει να έχουμε υπόψη πως άτομα με σοβαρή Δ.Π. θα συνεχίσουν να είναι ευάλωτα σε διάφορους τομείς της ζωής τους και να υποτροπιάζουν, σε περιόδους έντονου στρες. 

 

Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc., Ph.D.

Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης ενηλίκων και παίδων

Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής

Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης

 

Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ

Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ

 

Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη ,  Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγος Online , Ατομική ψυχοθεραπεία , Θεραπεία ζεύγους , Θεραπεία ζεύγους θεσσαλονίκη,  Θεραπεία παιδιών και εφήβων  , Συμβουλευτικές συνεδρίες Θεσσαλονίκη, Συμβουλευτικές συνεδρίες