Πένθος: οι συναισθηματικές αντιδράσεις του παιδιού στις διάφορες ηλικίες (Μέρος 2ο)

Πένθος: οι συναισθηματικές αντιδράσεις του παιδιού

Παρόλο που ο θάνατος είναι ένα γεγονός που αναπόφευκτα  αντιμετωπίζουμε κάποια στιγμή στη ζωή μας, συχνά προκαλεί σε πολλούς -μαζί με τις εκδηλώσεις πένθους- τόση οδύνη, σύγχυση και φόβο, σε σημείο που να αδυνατούν να χειρισθούν τόσο τα προσωπικά τους συναισθήματα όσο και αυτά κάποιου άλλου που πενθεί, ιδιαίτερα αν είναι παιδί.

Οι αντιδράσεις ενός παιδιού, μετά το θάνατο ενός οικείου και αγαπημένου προσώπου, είναι συνήθως ιδιαίτερα έντονες, όπως άγχος, φόβος, αίσθημα εγκατάλειψης, επιθετικότητα, μειωμένη σχολική επίδοση, διαταραχές ύπνου, κατάθλιψη κ.ά., η δε ανάγκη του για στήριξη από τον περίγυρο πολύ μεγάλη. Όμως, συχνά οι αντιδράσεις πένθους, ιδιαίτερα όταν δεν ενοχλούν άμεσα τον περίγυρο, δεν αξιολογούνται όσο θα έπρεπε με αποτέλεσμα την ενίσχυση των αισθημάτων μοναξιάς και αδυναμίας του παιδιού απέναντι στις σκέψεις και το συναισθηματικό του χάος. Στην περίπτωση αυτή, η δυνατότητα του παιδιού να επεξεργασθεί το πένθος του ελαχιστοποιείται.

Η αντίληψη του παιδιού για το θάνατο στις διάφορες ηλικίες

Η αντίληψη του παιδιού για το θάνατο και τα συναισθήματα που πυροδοτούνται από την απώλεια ενός οικείου προσώπου εξαρτώνται  από τη γνωστική του ωριμότητα, το εξελικτικό του στάδιο, την προσωπικότητά του, τις προηγούμενες προσωπικές εμπειρίες, το κοινωνικό του πλαίσιο, την αντίληψη των πρωταρχικών φροντιστών του γύρω από τη ζωή και το θάνατο και την παρούσα κατάστασή του. Αυτό σημαίνει πως η εξέλιξη της αντίληψης για το θάνατο διαφέρει μεταξύ παιδιών της ίδιας ηλικίας, αν και η πορεία της είναι η ίδια για όλα. Σχηματικά, θα μπορούσαμε να πούμε πως η πορεία της εξέλιξης αυτής αρχίζει με τη θεώρηση πως ο θάνατος είναι αναστρέψιμος, και καταλήγει στη διαπίστωση πως τελικά δεν είναι.

Η δυνατότητα κάποιου να στηρίξει ένα παιδί που πενθεί, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη γνώση του  για την αντίληψη των παιδιών για το θάνατο στις διάφορες ηλικίες.

Πένθος

Παιδιά 0-2 ετών

Στην ηλικία αυτή, δεν υπάρχει αντίληψη του θανάτου και η εξαφάνιση ενός ατόμου δεν συνδυάζεται με αυτόν. Ήδη από την ηλικία του ενός έτους, τα παιδιά γνωρίζουν πως άνθρωποι και αντικείμενα συνεχίζουν να υπάρχουν παρόλο που δεν βρίσκονται εντός του οπτικού τους πεδίου. Όμως, αν και δεν υπάρχει εξελιγμένη αντίληψη περί θανάτου, τα παιδιά μπορεί να αντιδράσουν έντονα στην απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, καθώς αισθάνονται την έλλειψή του. Γι’ αυτό και όταν ένα παιδί της ηλικίας αυτής αποχωριστεί τους γονείς του για μεγάλο διάστημα,  βιώνει  συναισθήματα ανάλογα αυτών ενός ενήλικα που έχασε ένα πολύ αγαπημένο του πρόσωπο. Το παιδί μπορεί να εμφανίσει εκδηλώσεις πένθους καθώς ο κόσμος του παύει ξαφνικά να είναι ασφαλής.

Παιδιά 3-4 ετών

 Στην ηλικία αυτή, αρχίζουν να χρησιμοποιούν λέξεις όπως «ζωή» και «θάνατος» χωρίς να κατανοούν ακόμα το περιεχόμενό τους. Πιστεύουν πως η επιστροφή από το θάνατο γίνεται κατά βούληση. Ζωή σημαίνει κίνηση και δραστηριότητα, ενώ θάνατος το αντίθετο. Οι εμπειρίες των παιδιών της ηλικίας αυτής γύρω από το θάνατο σχετίζονται συνήθως με τη φύση. Ένα ξεραμένο φύλλο στη γη, ένα νεκρό ζωάκι κ.ά.

Η περιέργειά του για το θάνατο αναμειγνύεται με κάποια δόση δέους και φόβου. Η δυσκολία κατανόησης αφηρημένων εννοιών καθιστά εκφράσεις για το νεκρό του τύπου «κοιμάται ή έφυγε για ένα πολύ μακρινό ταξίδι» άκρως απαγορευτικές, καθώς το παιδί που γίνεται αποδέκτης τέτοιων εξηγήσεων αντιδρά συχνά με φόβο όταν οι γονείς του κοιμούνται ή πρόκειται να ταξιδέψουν. Παρομοίως, εάν πούμε σε ένα παιδί της ηλικίας αυτής πως «ο μπαμπάς είναι στον ουρανό κοντά στο Χριστούλη», τη στιγμή που γνωρίζει πως έχει ταφεί, του προκαλούμε σύγχυση καθώς δεν κατανοεί ακόμα αφηρημένες έννοιες.

Θάνατος

Παιδιά 5-7 ετών

Στην ηλικία αυτή, δεν έχουν ακόμα μία αφηρημένη αντίληψη περί θανάτου και τον συνδέουν με συγκεκριμένες καταστάσεις, π.χ. κάποιος είναι νεκρός όταν πυροβολείται, όταν ενταφιάζεται κ.τ.λ. Γνωρίζουν όμως τη διάκριση ανάμεσα σε σώμα  και ψυχή και πως ένας νεκρός δεν έχει πλέον ψυχή.

Τα όρια ζωής και θανάτου είναι ακόμα ασαφή και πολλά παιδιά πιστεύουν στην επιστροφή των νεκρών.

Παιδιά 8-12 ετών

Στο διάστημα αυτό αρχίζει ουσιαστικά το παιδί να διαμορφώνει σταδιακά την αντίληψη πως ο θάνατος είναι κάτι μη αναστρέψιμο, πως η ζωή έχει ένα τέλος, πως όλες οι ζωτικές λειτουργίες σταματούν με το θάνατο και πως όλοι, συμπεριλαμβανομένου και του ιδίου, κάποια στιγμή θα πεθάνουν. Περίπου στην ηλικία των 10 ετών, το παιδί διαμορφώνει μία αφηρημένη αντίληψη περί θανάτου, κατανοώντας τι σημαίνει μακροπρόθεσμα και κάνοντας σκέψεις για το τι συμβαίνει μετά από αυτόν. Προβληματίζεται για τους λόγους και το νόημα του θανάτου ως γεγονότος και για το πόσο άδικο μπορεί να είναι. Η συνειδητοποίηση πως ο θάνατος αφορά και το ίδιο μπορεί να προκαλέσει έντονο άγχος. Το παιδί, στην προσπάθειά του να το χειρισθεί, διαμορφώνει συχνά την αντίληψη πως οι ψυχές συνεχίζουν να υπάρχουν στον ουρανό, δηλαδή μία σκέψη περί παραδείσου.

Αν και κατανοούν πλέον τι σημαίνει θάνατος, δεν διαθέτουν ακόμη τα απαραίτητα γνωστικά εργαλεία για έναν αποτελεσματικό χειρισμό της εμπειρίας αυτής.

 

Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc., Ph.D.

Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης ενηλίκων και παίδων

Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής

Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης

 

Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ

Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ

Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη ,  Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγος Online , Ατομική ψυχοθεραπεία , Θεραπεία ζεύγους , Θεραπεία ζεύγους θεσσαλονίκη,  Θεραπεία παιδιών και εφήβων  , Συμβουλευτικές συνεδρίες Θεσσαλονίκη, Συμβουλευτικές συνεδρίες