Τουλάχιστον το 1/3 των ατόμων που επισκέπτονται τις δομές της πρωτοβάθμιας ιατρικής φροντίδας έχουν ψυχοσωματικά συμπτώματα. Παρόλ΄αυτά, σπάνια έχουν μια αντιμετώπιση που να τα βοηθά να νιώσουν καλύτερα. Και μόνον η λέξη «ψυχοσωματικά» δημιουργεί σε πολλούς από το νοσηλευτικό, ακόμα και από το ιατρικό προσωπικό, συνειρμούς πως πρόκειται για «κατά φαντασία ασθενείς».
Μιλάμε για ψυχοσωματικά συμπτώματα όταν, με βάση τις ιατρικές εξετάσεις που έχουν γίνει, δεν υπάρχουν επαρκή ευρήματα που να δικαιολογούν την ύπαρξη των σωματικών συμπτωμάτων για τα οποία ζητά βοήθεια κάποιος. Ένα τέτοιο άτομο πιστεύει πως τα συμπτώματά του είναι οργανικά ή πως οφείλονται σε κάποια σωματική ασθένεια/πάθηση. Οι ενοχλήσεις που νιώθει, όμως, συνηθέστατα δεν οφείλονται σε αυτό που πιστεύει το άτομο, αλλά στη συνέργεια παραγόντων που αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους. Η αντιμετώπιση των ψυχοσωματικών συμπτωμάτων απαιτεί συχνά μία νέα θεώρηση, τόσο από την πλευρά των ασθενών όσο και από την πλευρά των δομών της ιατρικής περίθαλψης. Τα προβλήματα για τα οποία οι ασθενείς αυτοί ζητούν βοήθεια δεν είναι είτε οργανικά είτε ψυχικά, αλλά και τα δύο ταυτόχρονα. Οι ψυχικές και οι σωματικές λειτουργίες αποτελούν μία λειτουργική ολότητα που βρίσκεται σε μία συνεχή αλληλεπίδραση. Αυτό έγινε ήδη αντιληπτό από τον Σωκράτη ο οποίος είπε:
«Με τον ίδιο τρόπο που δεν θα πρέπει να προσπαθούμε να θεραπεύσουμε το μάτι, χωρίς να θεραπεύσουμε το κεφάλι ή το κεφάλι, χωρίς να θεραπεύσουμε το σώμα, έτσι δεν θα πρέπει να περιθάλπουμε το σώμα, χωρίς να περιθάλπουμε και την ψυχή»
Η κάθε ασθένεια είναι το άθροισμα πολλών παραγόντων που αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους, οι δε σωματικές μας λειτουργίες δεν μπορούν να γίνουν πλήρως κατανοητές δίχως να ληφθούν υπόψη και οι ψυχικές, και το αντίστροφο. Στον τρόπο με τον οποίο βιώνουμε την όποια ασθένειά μας, συμβάλλουν, επίσης, το περιβάλλον στο οποίο μεγαλώσαμε, οι εμπειρίες, οι διαπροσωπικές σχέσεις και η κατάσταση της ζωής μας γενικότερα, καθώς και το πολιτισμικό και κοινωνικό μας περιβάλλον.
Πολλοί παράγοντες αυξάνουν τον κίνδυνο, προκαλούν και μονιμοποιούν τα διάφορα ψυχοσωματικά συμπτώματα, όπως:
1. η κληρονομική προδιάθεση, 2. η υπερδραστηριότητα του αυτόνομου νευρικού συστήματος, 3. διαταραχές της προσοχής και γνωστικές διεργασίες, 4. συναισθηματικού τύπου προβλήματα, 5. στρεσογόνες εμπειρίες ζωής, 6. προηγούμενες εμπειρίες από ασθένειες, 7. μαθημένες συμπεριφορές που αφορούν την ασθένεια, 8. Διάφορες κοινωνικές και πολιτισμικές αιτίες.
Όταν τα προβλήματα συνεχίζονται, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, όπου συμπτώματα, παραστάσεις, συναισθήματα, ερμηνείες και μοντέλα συμπεριφοράς, που σχετίζονται με αυτά, αλληλοεπιδρούν και αλληλοενισχύονται. Για παράδειγμα, εάν ένα άτομο φοβάται πως έχει κάποια σοβαρή ασθένεια, κατακλύζεται από άγχος και στρες, με συνέπεια να παθητικοποιηθεί, στη συνέχεια, να μειωθεί η φυσική του κατάσταση και, τέλος, αυτό να το κάνει να νιώθει αδύναμο, δίχως ενέργεια και σωματικά ευάλωτο. Αρχίζει να εστιάζεται υπερβολικά σε διάφορες πιθανές ενδείξεις ή συμπτώματα της ασθένειας που θεωρεί πως μπορεί να έχει. Παρόλ΄αυτά, τα άτομα, που έχουν διάφορα ψυχοσωματικά συμπτώματα, δεν φροντίζουν την υγεία τους περισσότερο ή καλύτερα απ΄ότι ένας μέσος άνθρωπος.
Ψυχοσωματικά συμπτώματα
Συνήθη ψυχοσωματικά συμπτώματα και ποιοι τα εμφανίζουν
Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα μπορεί να αφορούν σε όλα τα όργανα, τα συστήματα, τους ιστούς και τις δομές του σώματος. Μπορεί να είναι ακόμα και πολύ έντονα και δεν θα πρέπει να υποτιμώνται απλά ως ιδέα «του κατά φαντασίαν ασθενούς»
Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα είναι πολλά και διάφορα και έχουν έναν προσωπικό χαρακτήρα. Συνήθη ψυχοσωματικά συμπτώματα είναι:
- Κεφαλαλγίες και ημικρανία
- μυαλγίες, πόνοι στον αυχένα και στην πλάτη, υπερτονία
- αίσθημα ζάλης, βάρος στο στήθος, δυσκολίες στην αναπνοή
- διάφορες γαστρεντερικές διαταραχές και παθήσεις του πεπτικού συστήματος, όπως ευερέθιστο έντερο και έλκος στομάχου
- μεταβολικές διαταραχές
- κνησμός, έκζεμα, εξανθήματα
- υψηλή αρτηριακή πίεση
- επαναλαμβανόμενες λοιμώξεις.
- απώλεια μνήμης
- βρογχικό άσθμα
- πόνοι εμμήνου ρήσεως και ακανόνιστη έμμηνος ρήση
- αλωπεκία
Σε ακραίες περιπτώσεις, μπορεί να εμφανιστεί:
- παροδική τύφλωση, παράλυση των άκρων, λιποθυμικές κρίσεις κ.τ.λ.
Η έρευνα δείχνει πως ορισμένα άτομα εμφανίζουν συχνότερα ψυχοσωματικά συμπτώματα απ΄ότι κάποια άλλα. Άτομα με μόνιμο άγχος ή που είχαν τραυματικά παιδικά βιώματα, εξαιτίας διαφόρων μορφών κακοποίησης ή ανεπαρκούς φροντίδας, έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν τέτοιου είδους προβλήματα.
Ο σημαντικός ρόλος του στρες
Σε ένα συνέδριο κάποτε, μία ομιλήτρια, που θα μιλούσε για το ρόλο του στρες, ξάφνιασε το ακροατήριο, κρατώντας ένα ποτήρι με νερό στο χέρι, ανεβαίνοντας στην έδρα, και ρωτώντας τους συνέδρους: «Πόσο, πιστεύετε, πως ζυγίζει αυτό το ποτήρι νερό;». Οι απαντήσεις που πήρε ήταν πολλές, αυτή όμως που η ίδια έδωσε διέφερε από όλες τις απαντήσεις των άλλων, πηγαίνοντας πολύ βαθύτερα. Είπε, λοιπόν: «Το πόσο βαρύ αισθανόμαστε πως είναι αυτό το ποτήρι με το νερό εξαρτάται από το πόσο χρόνο το κρατάμε στο χέρι μας. Αν το κρατήσουμε για πέντε λεπτά, δεν είναι τίποτα, αν όμως το κρατήσουμε για δύο ώρες, το χέρι μας θα κουραστεί και, τελικά, θα αναγκαστούμε να το αφήσουμε. Το ίδιο συμβαίνει και με το στρες. Δεν έχει κάποιες συνέπειες βραχυπρόθεσμα, μακροπρόθεσμα όμως, μετά από βδομάδες, μήνες ή χρόνια, και ιδιαίτερα αν αφορά σε πολλά πράγματα, μπορεί να μας αρρωστήσει».
Ο τρόπος που βιώνουμε το στρες είναι πάντα υποκειμενικός. Αυτό που προκαλεί στρες σε ένα άτομο, μπορεί για κάποιο άλλο να αποτελεί κίνητρο. Θα πρέπει να έχουμε υπόψη πως ακόμα και ευχάριστα πράγματα ή καταστάσεις μπορεί να προκαλέσουν στρες. Πολλά άτομα βιώνουν υπερβολικό στρες, εξαιτίας των πολύ υψηλών απαιτήσεων που έχουν από τον εαυτό τους ή θέτοντας πάντα τις ανάγκες των άλλων πάνω από τις δικές τους.
Υπάρχει μια αλληλεπίδραση ανάμεσα στο στρες και τις διάφορες παθήσεις/ασθένειες. Το στρες μπορεί να πυροδοτήσει κάποιες ασθένειες οι οποίες, με τη σειρά τους, αυξάνουν το στρες, μειώνοντας τη δυνατότητα του ατόμου να μπορεί να διαχειρίζεται δύσκολες καταστάσεις. Η ικανότητα ενός ατόμου να προσαρμόζεται και να μπορεί να διαχειρίζεται στρεσογόνες καταστάσεις εξαρτάται από την προσωπικότητα και τις εμπειρίες των πρώτων χρόνων της ζωής.
Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα εμφανίζονται, συνήθως, για πρώτη φορά, σε μία δύσκολη φάση της ζωής κάποιου, δηλαδή, όταν το άτομο έχει μειωμένη ικανότητα διαχείρισης της δύσκολης κατάστασης που περνά. Ως εκ τούτου, αρκεί και ένα μικρής έντασης στρες για να πυροδοτήσει τα συμπτώματά του και να νιώσει πως η κατάσταση αυτή το ξεπερνά.
Οι σκέψεις, τα συναισθήματα και οι φαντασιώσεις
Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα μπορούμε να τα δούμε και μέσα από μία γνωσιακή οπτική. Ο τρόπος σκέψης, οι ερμηνείες και οι φαντασιώσεις μας επηρεάζουν τη λειτουργία του αυτόνομου νευρικού μας συστήματος, την έκκριση των διαφόρων ορμονών που ρυθμίζουν την ένταση του στρες που βιώνουμε, την καρδιακή λειτουργία και την αρτηριακή μας πίεση. Μία χαλαρωτική και θετική σκέψη/παράσταση ηρεμεί αυτές τις σωματικές λειτουργίες, ενώ, αντίθετα, οι διάφορες αρνητικές σκέψεις αυξάνουν την ένταση και τη συχνότητα εμφάνισής τους.
Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα έχουν συχνά σχέση με την ενεργοποίηση καταστροφικών σκέψεων. Ένα άτομο μπορεί να φοβάται πως έχει κάποια σοβαρή ασθένεια. Αυτό μπορεί να εκφράζεται, για παράδειγμα, με τη σκέψη: «Έχω όγκο στον εγκέφαλο». Η ερμηνεία αυτή πυροδοτεί φόβο, άγχος, ανησυχία και κάθε είδους αρνητικές σκέψεις που ενεργοποιούν τις οργανικές αντιδράσεις που προαναφέραμε. Από τη στιγμή που το άτομο αρχίζει να εστιάζεται υπερβολικά στο πως νιώθει και στην κατάσταση της σωματικής του υγείας, αντιλαμβάνεται ακόμα και το παραμικρότερο σωματικό του ερέθισμα που το εκλαμβάνει ως «απόδειξη» της ασθένειας που φοβάται πως έχει. Αυτό, με τη σειρά του, ενεργοποιεί τις καταστροφικές του σκέψεις, και έτσι ο φαύλος κύκλος είναι γεγονός.
Ο ρόλος των πρώιμων εμπειριών και η ικανότητα συναισθηματικής ρύθμισης
Η πρώιμη σχέση δεσμού με τους γονείς αποτελεί τη βάση για τις κατοπινές κοινωνικές σχέσεις, τη ρύθμιση των συναισθημάτων και της σωματικής και ψυχικής υγείας. Η ποιότητα της πρωταρχικής μας φροντίδας και της αίσθησης ασφάλειας που μας έδωσε καθορίζει και το πόσο ευάλωτοι είμαστε απέναντι σε διάφορες απειλές στην ενήλική μας ζωή. Προσωπικές ασθένειες ή ασθένειες μελών της οικογένειας, καθώς και ο τρόπος που αυτές αντιμετωπίστηκαν, επηρεάζουν, επίσης, τη στάση μας απέναντι στην ασθένεια αργότερα στη ζωή.
Έχει αποδειχθεί πως παιδιά, των οποίων οι ανάγκες για τρυφερότητα και ασφάλεια δεν καλύφθηκαν επαρκώς, έχουν μια τάση εμφάνισης ψυχοσωματικών συμπτωμάτων στην ενήλικη ζωή. Εάν ένα παιδί δεν έχει βιώσει την ύπαρξη ενός καθησυχαστικού και τρυφερού γονιού δίπλα του, ιδιαίτερα σε δύσκολές του στιγμές, δεν θα του είναι εύκολο να καθησυχάσει και να παρηγορήσει, αργότερα, τον εαυτό του, αν χρειασθεί. Ως εκ τούτου, βιώματα απώλειας ή αποχωρισμού από το γονιό αποτελούν, επίσης, παράγοντες κινδύνου.
Όσον αφορά σε σοβαρότερες περιπτώσεις ύπαρξης ψυχοσωματικών συμπτωμάτων, έχει παρατηρηθεί πως πίσω από αυτά μπορεί να υπάρχουν τραυματικές εμπειρίες σωματικής και σεξουαλικής κακοποίησης.
Η ρύθμιση των προσωπικών συναισθημάτων αποτελεί ένα σημαντικό παράγοντα της σωματικής και ψυχικής μας υγείας και απόσταγμα της ποιότητας των πρώιμων σχέσεών μας. Η προέλευση των συναισθηματικών μας αντιδράσεων είναι σωματική, αλλά σταδιακά μαθαίνουμε να εκφράζουμε τα συναισθήματά μας λεκτικά. Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα συνδέονται, συχνά, με δυσκολίες στην αλληλεπίδρασή μας με τους άλλους και στην ικανότητά μας να μπορούμε να εκφράζουμε και να ρυθμίζουμε τα συναισθήματά μας. Πίσω από αυτές τις δυσκολίες, μπορεί να βρίσκονται αισθήματα ανασφάλειας που δεν έχουμε συνειδητοποιήσει.
Στο πλαίσιο του άμεσου οικογενειακού μας περιβάλλοντος, μαθαίνουμε να διαχειριζόμαστε και να εκφράζουμε τα συναισθήματά μας. Εάν τα συναισθήματα δεν ονοματίζονταν και δεν μοιράζονταν, ένα τουλάχιστον μέρος από αυτά αποκλείονται από τη σφαίρα του συνειδητού. Με τον τρόπο αυτόν, προσπαθούμε να προφυλάξουμε τον εαυτό μας από απογοητεύσεις, αισθήματα λύπης, άγχους, αδυναμίας, οργής και κάθε άλλου είδους επώδυνο συναίσθημα. Μία, όμως, τόσο έντονη ανάγκη συναισθηματικού ελέγχου οδηγεί στην απώθηση κάθε επώδυνου συναισθήματος και στην αποφυγή δύσκολων καταστάσεων που μπορεί να τα πυροδοτούν.
Τόσο ο υπερβολικός όσο και ο ανεπαρκής έλεγχος συναισθημάτων μπορεί να οδηγήσει σε υπερδραστηριοποίηση του αυτόνομου νευρικού συστήματος και στην εμφάνιση ψυχοσωματικών συμπτωμάτων ή ακόμα και διαφόρων ασθενειών. Μερικές φορές, μπορεί το επίπεδο σωματικής ενεργοποίησης και η υποκειμενικά βιούμενη συναισθηματική κατάσταση να είναι εντελώς διαφορετικές μεταξύ τους, δηλαδή, να νιώθει κάποιος φαινομενικά ψυχικά ήρεμος, ενώ, την ίδια στιγμή, να βρίσκεται σε σωματική υπερδιέγερση.
Άγχος
Η γλώσσα του σώματος
Όταν επικοινωνούμε με τους άλλους, δεν χρησιμοποιούμε μόνο τον προφορικό λόγο. Θυμόμαστε, μιλάμε και σκεφτόμαστε και με το σώμα μας. Το σώμα μας ποτέ δεν ξεχνά, δεν ψεύδεται και δεν σιωπά.
Ορισμένα άτομα με ψυχοσωματικά συμπτώματα δεν μπορούν να εκφράσουν τα συναισθήματά τους με λόγια, οπότε αναλαμβάνει το ρόλο αυτό το σώμα. Η γλώσσα του σώματος αποτελεί έναν πρωταρχικό τρόπο επικοινωνίας, η πυκνότητα της οποίας είναι μεγάλη. Για να μπορέσει κάποιος να κατανοήσει τα μηνύματα του σώματος θα πρέπει να έχει την ανάλογη εκπαίδευση, όπως ένας ψυχαναλυτικός ψυχοθεραπευτής που, στη συνέχεια, θα μοιραστεί την κατανόησή του αυτή με το άτομο ώστε αυτό να συνειδητοποιήσει την προέλευση και λειτουργία των συμπτωμάτων του και να βρει, τελικά, άλλους τρόπους να εκφράζεται συναισθηματικά.
Η γλώσσα του σώματος μπορεί να είναι ένας πολύ ήρεμος λόγος, κάτι σαν ψίθυρος. Μπορεί, όμως, να είναι και μία κραυγή, με τη μορφή έντονων πόνων, εμέτων, λιποθυμιών κ.τ.λ. Ο άνθρωπος μιλά διαμέσου της ασθένειάς του για τον εαυτό, για τον ψυχισμό και για την αλληλεπίδρασή του με τους άλλους, για την οικογένεια, την προσωπική ιστορία και τις εξωτερικές συνθήκες της ζωής του. Κάθε κοινωνία, γενιά και πολιτισμικό περιβάλλον προβάλει και δημιουργεί τις δικές του σωματικές ασθένειες.
Η γλώσσα του σώματος, όμως, δεν χρησιμοποιείται για να εκφράσει μόνο ασθένειες και συμπτώματα, αλλά και θετικά στοιχεία, όπως η δημιουργικότητα, η χαρά και η καλή διάθεση. Ένα σώμα που λειτουργεί καλά αποτελεί το θεμέλιο μιας υγιούς αυτοεκτίμησης, αντανακλώντας, ταυτόχρονα, και τη συνολική συγκρότηση του ατόμου.
Για κάποιους, μια ασθένεια ή ένα σύμπτωμα μπορεί να είναι ο μοναδικός επιτρεπτός τρόπος προσέλκυσης της προσοχής και της φροντίδας των άλλων, καθώς και μιας προσπάθειας ολοκλήρωσης της προηγούμενης ελλιπούς αίσθησης του σώματος και του εαυτού τους
Τα ψυχοσωματικά συμπτώματα μπορούν να θεωρηθούν και ως ένα μέσο αντιμετώπισης μιας ψυχικά δύσκολης κατάστασης. Εάν κάποιος, ως παιδί, δεν έμαθε να διαχειρίζεται συναισθήματα και φαντασίες που σχετίζονται με διάφορες συγκρούσεις, τότε θα έχει δυσκολίες αργότερα να διαμορφώσει μια ενιαία αίσθηση των σωματικών και ψυχικών του εμπειριών. Εάν δεν μπορεί να διαχειριστεί πνευματικά και ψυχικά τον ψυχικό του πόνο, το άγχος, την ευαλωτότητα και τις διάφορες συγκρούσεις του, τότε όλα αυτά μπορεί να αρχίσουν να εκφράζονται διαμέσου της γλώσσας του σώματος, δηλαδή, ψυχοσωματικά.
Ένας λόγος που μπορεί να είναι δύσκολη η απαλλαγή από ένα σύμπτωμα είναι η λεγόμενη μνήμη του σώματος. Ο τρόπος που λειτουργούμε και οι σωματικές μας αντιδράσεις οφείλονται, εν μέρει, σε αυτήν.
Αρρωστοφοβία
Η συνήθης αντιμετώπιση των ατόμων με ψυχοσωματικά συμπτώματα
Κάτι σημαντικότερο ακόμα και από τον εντοπισμό των αιτιών των ψυχοσωματικών συμπτωμάτων είναι ο τρόπος που, συνήθως, αντιμετωπίζονται τα άτομα αυτά από τους ειδικούς της σωματικής ιατρικής, γιατί σε αυτούς, τις περισσότερες φορές, αρχικά απευθύνονται. Ας φανταστούμε, λοιπόν, έναν γιατρό που εξηγεί σε έναν ασθενή του πως το βάρος που νιώθει πως έχει στο στήθος δεν είναι προάγγελος εμφράγματος, η δε βραχνάδα στη φωνή του δεν οφείλεται σε κάποιον καρκίνο κ.τ.λ. Φυσικά, καλά κάνει και εξηγεί ο γιατρός τι ΔΕΝ έχει ο ασθενής του αλλά με ποιον τρόπο τον βοηθά να απαλλαγεί από αυτό που ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΑ έχει και από το οποίο υποφέρει, από τη στιγμή που αυτό έχει να κάνει με τον ψυχισμό του; Συνήθως, ο ασθενής φεύγει με μια διαβεβαίωση πως δεν έχει τίποτα ή, εναλλακτικά, με κάποιο ήπιο αγχολυτικό που δεν θεραπεύει, αλλά μόνο συγκυριακά ανακουφίζει, μέχρι την επόμενη φορά επανεμφάνισης των ψυχοσωματικών του συμπτωμάτων.
Τα άτομα με ψυχοσωματικά συμπτώματα, όταν απευθύνονται σε κάποια μονάδα ιατρικής φροντίδας, αντιμετωπίζονται συχνά με δυσπιστία, κάτι που πυροδοτεί, συχνά, εντός τους αισθήματα οργής, φόβου, μοναξιάς, απελπισίας, πικρίας και προσβολής. Η ματαίωση που βιώνουν, νιώθοντας πως δεν λαμβάνονται σοβαρά υπόψη και έχοντας την αίσθηση πως δεν τους ακούει κανείς με τη δέουσα προσοχή, είναι μεγάλη. Δεν αισθάνονται ανακούφιση από την επίσκεψή τους στο γιατρό, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται συχνά αρνητικά αισθήματα απέναντι στην ιατρική περίθαλψη και στο νοσηλευτικό προσωπικό.
Όταν, λοιπόν, η ιατρική περίθαλψη δεν καταφέρνει να παράσχει μια αποτελεσματική βοήθεια, τα άτομα αυτά επανέρχονται ξανά και ξανά στους ειδικούς, συχνά με εντονότερες ενοχλήσεις ή με νέα συμπτώματα, αυξάνοντας κατά πολύ το κόστος της περίθαλψής τους, με τη μορφή των διαγνωστικών εξετάσεων, των φαρμακευτικών αγωγών και της αποχής από την εργασία τους.
Επίλογος
Σήμερα πλέον, όλες οι ασθένειες θεωρούνται λιγότερο ή περισσότερο ως ψυχοσωματικές, με την έννοια πως αυτό που ονομάζουμε «ψυχολογικοί παράγοντες» παίζει ρόλο στην εμφάνιση, στη διατήρηση ή στη θεραπεία της συγκεκριμένης ασθένειας.
Κάθε μορφή ψυχοπαθολογίας είναι, ταυτόχρονα, και βιολογική, με την έννοια πως πρέπει να υπάρχουν διάφοροι νευροβιολογικοί παράγοντες που να είναι φορείς της. Η θεώρηση αυτή δεν σημαίνει πως η ψυχοπαθολογία μπορεί απλά να αναχθεί σε μια νευροφυσιολογία, ή πως η προσωπική ψυχοπαθολογία κάποιου έχει μόνο βιολογικές αιτίες. Η θεώρηση αυτή σημαίνει πως ο άνθρωπος είναι μια αδιαίρετη βιο-ψυχο-κοινωνική ενότητα.
Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc., Ph.D.
Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης ενηλίκων και παίδων
Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής
Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης
Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ
Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ
Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγος Online , Ατομική ψυχοθεραπεία , Θεραπεία ζεύγους , Θεραπεία ζεύγους θεσσαλονίκη, Θεραπεία παιδιών και εφήβων , Συμβουλευτικές συνεδρίες Θεσσαλονίκη, Συμβουλευτικές συνεδρίες
