Τα social media και οι νέοι: Σύνδεση ή παγίδα;

Η νέα πραγματικότητα της ψηφιακής γενιάς

Τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν μεταμορφώσει ριζικά τον τρόπο που οι νέοι επικοινωνούν, ψυχαγωγούνται και διαμορφώνουν την ταυτότητά τους. Εκεί που παλαιότερα το σχολείο, η γειτονιά ή η παρέα αποτελούσαν τον βασικό χώρο κοινωνικοποίησης, σήμερα το Instagram, το TikTok και το Snapchat είναι οι «πλατείες» όπου συναντιούνται οι έφηβοι και οι νέοι ενήλικες. Η συνεχής πρόσβαση στο διαδίκτυο σημαίνει ότι η κοινωνική ζωή δεν περιορίζεται πλέον σε συγκεκριμένους χώρους ή ώρες, είναι διαθέσιμη 24 ώρες το 24ωρο.

Αυτή η νέα πραγματικότητα έχει δύο όψεις. Από τη μια πλευρά, δίνει στους νέους τη δυνατότητα να ανακαλύπτουν διαφορετικές κουλτούρες, να εκφράζονται δημιουργικά, να βρίσκουν ομάδες με κοινά ενδιαφέροντα και να αισθάνονται ότι ανήκουν κάπου, ακόμα κι αν στη «φυσική» ζωή τους δυσκολεύονται να ενταχθούν. Από την άλλη, η αδιάκοπη παρουσία στα social δημιουργεί την πίεση να είναι διαρκώς «ενημερωμένοι», παρόντες, διαθέσιμοι.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι μαθητές που ξενυχτούν για να παρακολουθήσουν ή να ανεβάσουν stories, επειδή φοβούνται μήπως μείνουν «εκτός». Έτσι, η κοινωνικότητα μετατρέπεται σε υποχρέωση και η ξεκούραση, η συγκέντρωση και η προσωπική ιδιωτικότητα συχνά θυσιάζονται. Η καθημερινότητα των νέων δεν διαμορφώνεται μόνο από τις επιλογές τους, αλλά και από τον αόρατο ρυθμό που επιβάλλουν οι ψηφιακές πλατφόρμες.

Social media

Η ψευδαίσθηση της τέλειας ζωής

Μία από τις πιο ισχυρές επιρροές των social media στην ψυχολογία των νέων είναι η αίσθηση ότι όλοι γύρω τους ζουν πιο όμορφες, πιο ενδιαφέρουσες και πιο επιτυχημένες ζωές. Οι φωτογραφίες με φίλτρα, τα βίντεο με προσεκτικά σκηνοθετημένες στιγμές και οι συνεχείς αναρτήσεις επιτυχιών δημιουργούν μια ψευδαίσθηση τελειότητας. Όταν ο νέος κοιτάζει το προφίλ κάποιου συνομηλίκου, σπάνια βλέπει τις δυσκολίες, τα λάθη ή τις αποτυχίες του, βλέπει μόνο μια προσεκτικά επιμελημένη «βιτρίνα».

Αυτό οδηγεί αναπόφευκτα σε σύγκριση. Ένας έφηβος μπορεί να νιώθει πως η δική του ζωή είναι «φτωχή», «άδεια» ή «κατώτερη», απλώς επειδή δεν αντανακλά την ίδια εικόνα λάμψης με αυτή που βλέπει στην οθόνη του. Σε έρευνες που έχουν γίνει, οι νέοι που περνούν πολλές ώρες στο Instagram εμφανίζουν συχνότερα συμπτώματα χαμηλής αυτοεκτίμησης, άγχους και καταθλιπτικής διάθεσης.

Παράδειγμα αποτελεί η μαθήτρια που συγκρίνει το σώμα της με εκείνα των influencers, ή ο φοιτητής που νιώθει ανεπαρκής επειδή οι φίλοι του φαίνεται να έχουν πιο έντονη κοινωνική ζωή. Στην πραγματικότητα, αυτά που βλέπουμε στα social είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Όμως, ο εγκέφαλος του εφήβου δεν είναι ακόμη έτοιμος να φιλτράρει και να αποστασιοποιηθεί. Έτσι, η ψευδαίσθηση γίνεται «αλήθεια» και η αλήθεια χάνει τη δύναμή της.

 

Η εξάρτηση από την αποδοχή

Ένα ακόμη φαινόμενο που επηρεάζει έντονα την ψυχική υγεία των νέων είναι η ανάγκη για επιβεβαίωση μέσω των «likes» και των σχολίων. Στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης, η αξία μιας ανάρτησης -και συχνά η αξία του ίδιου του ατόμου- μετριέται με αριθμούς. Αυτό δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο: όσο περισσότερη αποδοχή λαμβάνει κάποιος, τόσο περισσότερο αισθάνεται ότι αξίζει. Και αντίστροφα, η απουσία θετικής ανταπόκρισης μπορεί να βιωθεί ως προσωπική απόρριψη.

Για έναν νέο που βρίσκεται στη διαδικασία οικοδόμησης της ταυτότητάς του, αυτή η εξάρτηση από την εξωτερική αποδοχή μπορεί να γίνει ιδιαίτερα επιβαρυντική. Αντί να καλλιεργήσει εσωτερικά κριτήρια αυτοεκτίμησης, βασίζεται στις αντιδράσεις των άλλων. Η αυτοεικόνα του τότε μοιάζει εύθραυστη και ευμετάβλητη, εξαρτώμενη από την «αγορά» της ψηφιακής κοινότητας.

Παράδειγμα αποτελεί ο νέος που σβήνει μια φωτογραφία, επειδή δεν συγκέντρωσε αρκετά «likes», ή η κοπέλα που αισθάνεται απόρριψη επειδή το αγόρι που την ενδιαφέρει δεν είδε το story της. Μικρά γεγονότα αποκτούν δυσανάλογη βαρύτητα, οδηγώντας σε συνεχές άγχος και ανασφάλεια. Στην πραγματικότητα, η ανάγκη για αποδοχή είναι φυσιολογική, το πρόβλημα ξεκινά όταν η ζωή αρχίζει να περιστρέφεται γύρω από την ικανοποίησή της.

Αυτοεκτίμηση / αυτοεικόνα

 Ο αόρατος κίνδυνος του κυβερνοεκφοβισμού

Εκτός από τις εσωτερικές πιέσεις, οι νέοι έρχονται συχνά αντιμέτωποι με τον σκληρό κόσμο του κυβερνοεκφοβισμού. Το διαδίκτυο προσφέρει ανωνυμία και απόσταση, πράγμα που κάνει πιο εύκολο σε κάποιον να εκτοξεύσει προσβολές ή να γελοιοποιήσει άλλους. Για τον έφηβο που βρίσκεται στην πλευρά του θύματος, οι συνέπειες μπορεί να είναι καταστροφικές: αισθήματα ντροπής, απομόνωσης, ακόμα και σοβαρές διαταραχές άγχους ή κατάθλιψης.

Σε αντίθεση με τον παραδοσιακό εκφοβισμό, ο διαδικτυακός έχει μια ιδιαιτερότητα: δεν περιορίζεται στο σχολείο ή στην παρέα, αλλά «ακολουθεί» το θύμα παντού, ακόμη και μέσα στο σπίτι του, μέσω του κινητού. Έτσι, ακόμα και η βασική αίσθηση ασφάλειας χάνεται.

Παράδειγμα: ένας μαθητής που γίνεται αποδέκτης χλευασμού σε μια ανάρτηση δεν μπορεί να «ξεφύγει» απλώς κλείνοντας την πόρτα του δωματίου του. Το σχόλιο ή το meme εξαπλώνεται και παραμένει εκεί, προσβάσιμο σε όλους. Οι επιπτώσεις μπορεί να είναι τόσο έντονες που ορισμένοι νέοι καταφεύγουν σε ακραίες συμπεριφορές ή εγκαταλείπουν εντελώς την κοινωνική ζωή. Η πρόληψη και η στήριξη εδώ είναι κρίσιμες: η αναγνώριση του προβλήματος από γονείς και εκπαιδευτικούς μπορεί να κάνει τη διαφορά ανάμεσα στη σιωπή και στη θεραπεία.

 

Γονείς και εκπαιδευτικοί – το κρίσιμο αντίβαρο

Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί μπορούν να είναι το πιο αποφασιστικό αντίβαρο στις πιέσεις των social media – όχι με απαγορεύσεις τύπου «μην μπεις καθόλου», αλλά με έμφαση στην επάρκεια, την επικοινωνία και την κριτική σκέψη. Η στάση «πρότυπου» είναι καθοριστική: όταν οι ενήλικοι δείχνουν υγιή σχέση με την οθόνη (όρια, προτεραιότητες, χρόνος χωρίς κινητό), δίνουν στους νέους ένα ζωντανό παράδειγμα.

Πρακτικά βήματα που βοηθούν είναι: θέσπιση ρουτίνας ψηφιακού χρόνου (π.χ. χωρίς κινητά στο τραπέζι ή πριν τον ύπνο), κοινή συζήτηση για το περιεχόμενο που βλέπουν οι έφηβοι και ενθάρρυνση εναλλακτικών δραστηριοτήτων (αθλήματα, δημιουργία, φυσική συναναστροφή). Η ψηφιακή παιδεία στο σχολείο -να μαθαίνουν κριτική ανάγνωση προφίλ, αναγνώριση παραπληροφόρησης και διαχείριση ιδιωτικότητας- είναι εξίσου σημαντική.

Παράδειγμα 1: Μητέρα που κάθε βράδυ βάζει «σύντομο χρόνο οθόνης» για όλη την οικογένεια και συζητούν μαζί τι είδαν, με τον τρόπο αυτό, τα παιδιά μαθαίνουν να μοιράζονται και να αναστοχάζονται.

Παράδειγμα 2: Σχολείο που οργανώνει εργαστήρια διαπαιδαγώγησης στην κοινωνική δικτύωση, όπου οι μαθητές αναλύουν συγκεκριμένες αναρτήσεις και μαθαίνουν πώς λειτουργούν οι αλγόριθμοι, αυτό δίνει τη δυνατότητα κατανόησης που, με τη σειρά της, μειώνει την επιρροή της «βιτρίνας».

Σημαντικό, επίσης, είναι οι ενήλικες να αναγνωρίζουν σημάδια ύπαρξης προβλήματος (άγχος, απόσυρση κ.ά.) και να προσφέρουν υποστήριξη χωρίς να κρίνουν. Όταν ο νέος νιώσει ότι μπορεί να μιλήσει ανοιχτά, η πιθανότητα να ζητήσει βοήθεια γίνεται μεγαλύτερη. Τέλος, συνεργασία γονέων–σχολείου και έγκαιρη παρέμβαση (σχολικός σύμβουλος, ψυχολόγος) κάνουν τεράστια διαφορά.

Νέοι / εφηβεία / νεολαία

Οι νέοι και η αυτοφροντίδα στον ψηφιακό κόσμο

Η εξοικείωση με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης δεν σημαίνει ότι οι νέοι πρέπει να υποκύψουν σε όλα όσα αυτά επιβάλλουν. Αντίθετα, μπορούν να μάθουν να θέτουν όρια και να καλλιεργούν στρατηγικές αυτοφροντίδας που προστατεύουν την ψυχική τους υγεία. Η αναγνώριση της έντασης που προκαλεί η συνεχής χρήση είναι το πρώτο βήμα: ο νέος μπορεί να παρατηρήσει πότε νιώθει άγχος ή ανασφάλεια και να σταματήσει για λίγο, χωρίς ενοχές.

Μερικές πρακτικές που βοηθούν περιλαμβάνουν τον καθορισμό συγκεκριμένου χρόνου χρήσης, την ενεργοποίηση ειδοποιήσεων μόνο για σημαντικά μηνύματα και την εναλλαγή δραστηριοτήτων με κοινωνική, αθλητική ή δημιουργική διάσταση. Παράδειγμα αποτελεί ο φοιτητής που κάθε απόγευμα αφιερώνει μία ώρα σε περπάτημα χωρίς κινητό και μία ώρα σε σχέδια ή μουσική, έτσι ώστε να «καθαρίζει» την ψηφιακή πίεση.

Επίσης, η καλλιέργεια κριτικής σκέψης είναι καθοριστική: οι νέοι μπορούν να θυμούνται ότι τα posts δεν αντικατοπτρίζουν πάντα την πραγματικότητα και ότι κάθε άνθρωπος επιλέγει τι θα δείξει. Ένα άλλο παράδειγμα είναι η έφηβη που κρατά ημερολόγιο για να καταγράφει πώς νιώθει μετά από κάθε διάστημα ενασχόλησης με τα social media. ‘Eτσι, μαθαίνει να διακρίνει πότε τα social την επηρεάζουν αρνητικά.

Τέλος, η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης μέσα από πραγματικές επιτυχίες, σχέσεις και δημιουργικές δραστηριότητες μειώνει την εξάρτηση από την ψηφιακή αποδοχή. Η αυτοφροντίδα στον ψηφιακό κόσμο δεν είναι άρνηση των social media, αλλά συνειδητή χρήση με γνώμονα την ψυχική ευεξία και την προσωπική ισορροπία.

 

Κοινωνικές συνέπειες και μοναξιά

Παρά την ψευδαίσθηση συνδεσιμότητας που δημιουργούν τα social media, πολλοί νέοι βιώνουν βαθιά μοναξιά. Η συνεχής επαφή με φίλους και γνωστούς μέσα από οθόνες δεν αντικαθιστά την αληθινή παρουσία και την ποιοτική επαφή. Μερικοί έφηβοι νιώθουν ότι πάντα παρακολουθούν αλλά ποτέ δεν συμμετέχουν ουσιαστικά, ενώ άλλοι συγκρίνουν τη ζωή τους με τους άλλους και νιώθουν απομονωμένοι ή «λιγότερο επιτυχημένοι».

Έρευνες δείχνουν ότι η υπερβολική ενασχόληση με τα social media μπορεί να αυξήσει τα επίπεδα κατάθλιψης και άγχους, καθώς οι νέοι συχνά ζουν μέσα σε έναν κόσμο «βιτρίνας» που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Παράδειγμα αποτελεί ο μαθητής που περνά ώρες βλέποντας τους φίλους του να διασκεδάζουν, ενώ ο ίδιος νιώθει ανήμπορος ή αποκλεισμένος. Επίσης, η έφηβη που παίζει με φίλτρα για να δείξει μια «τέλεια» εκδοχή του εαυτού της, κρύβοντας την πραγματική της ταυτότητα.

Ωστόσο, τα social media μπορούν να γίνουν και χώρος θετικής κοινωνικής εμπειρίας, αν χρησιμοποιηθούν συνειδητά. Οι νέοι μπορούν να συμμετέχουν σε κοινότητες που τους υποστηρίζουν, να ανακαλύπτουν ενδιαφέροντα και να επικοινωνούν με συνομηλίκους με νόημα. Η πρόκληση είναι να αναπτύξουν δεξιότητες αυτοσυγκράτησης, να γνωρίζουν τα όριά τους και να μην αφήνουν την ψηφιακή ζωή να αντικαταστήσει την πραγματική.

Η κοινωνική απομόνωση δεν είναι αναπόφευκτη συνέπεια των social media. Είναι αποτέλεσμα της μη χρηστής χρήσης τους. Μαθαίνοντας να ισορροπούν μεταξύ πραγματικής και ψηφιακής ζωής, οι νέοι μπορούν να διατηρήσουν την αίσθηση κοινότητας χωρίς να χάσουν την ατομικότητα και την ψυχική τους ισορροπία.

Επικοινωνία / δικτύωση

Συμπεράσματα και πρακτικές συμβουλές

Η εμπειρία των νέων στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης είναι πολυδιάστατη. Από τη μία πλευρά, τους δίνει πρόσβαση σε πληροφορίες, κοινωνική σύνδεση και δημιουργική έκφραση. Από την άλλη, τους εκθέτει σε πίεση για τελειότητα, άγχος για αποδοχή και συγκρίσεις που πλήττουν την αυτοεκτίμηση. Η ισορροπία μεταξύ αυτών των δύο όψεων καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την ψυχική τους υγεία.

Συμπεράσματα από τις προηγούμενες ενότητες δείχνουν ότι η κριτική σκέψη, η καθοδήγηση από γονείς και εκπαιδευτικούς, καθώς και η καλλιέργεια αυτοφροντίδας είναι βασικά στοιχεία για να αποφευχθεί η ψηφιακή πίεση. Η αναγνώριση των συναισθημάτων, η διάκριση μεταξύ πραγματικής και ψηφιακής ζωής και η ενασχόληση με ποιοτικές κοινωνικές δραστηριότητες μειώνουν τα αρνητικά αποτελέσματα και ενισχύουν την αυτοεκτίμηση.

Πρακτικές συμβουλές για νέους περιλαμβάνουν: καθορισμένο χρόνο χρήσης, αποσύνδεση πριν τον ύπνο, συμμετοχή σε δραστηριότητες χωρίς οθόνη και αυτοπαρατήρηση των συναισθημάτων που προκαλεί η χρήση των social media. Για γονείς και εκπαιδευτικούς, η ανοιχτή επικοινωνία, η υποστήριξη, η συνεργασία με σχολικούς συμβούλους και η διδασκαλία ψηφιακής παιδείας είναι κομβικά σημεία.

Παράδειγμα: έφηβος που κρατά ημερολόγιο ψηφιακής χρήσης και αναγνωρίζει πότε η πλοήγηση στο Instagram τον αγχώνει, μαθαίνει να περιορίζει μόνος του την έκθεσή του. Παράλληλα, η συμμετοχή σε ομαδικές δραστηριότητες ή σε κοινότητες που τον υποστηρίζουν ενισχύει την αίσθηση του «ανήκειν», χωρίς να βασίζεται αποκλειστικά στην ψηφιακή αποδοχή.

Τελικά, η πρόκληση για τους νέους δεν είναι να απορρίψουν τα social media, αλλά να τα χρησιμοποιούν με συνείδηση, να προστατεύουν την ψυχική τους ισορροπία και να καλλιεργούν την αληθινή σύνδεση με τον εαυτό τους και τους άλλους. Η ψηφιακή ζωή μπορεί να είναι εργαλείο ανάπτυξης και σύνδεσης, όχι πηγή άγχους και απομόνωσης, αρκεί να υπάρχουν όρια, υποστήριξη και επίγνωση.

Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc, Ph.D.

Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης ενηλίκων και παίδων

Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής

Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης

Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ

Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ