Share the post "Σχολικός εκφοβισμός (bullying): o ρόλος των θεατών αυτής της τραγωδίας"
Σχολικός εκφοβισμός: εισαγωγή
Ο A. Aϊνστάιν είπε κάποτε τα εξής σοφά λόγια: «Ο κόσμος που ζούμε είναι υπερβολικά επικίνδυνος, όχι εξαιτίας αυτών που κάνουν κακό, αλλά εξαιτίας αυτών που βρίσκονται εκεί δίπλα και το επιτρέπουν»…
Με αφορμή τη γνωστή και απίστευτα τραγική υπόθεση σχολικού εκφοβισμού στα Γιάννενα, που δυστυχώς είχε τη χειρότερη δυνατή έκβαση, θα ήθελα να εστιασθώ και να αναφερθώ σε μία διάσταση του φαινομένου αυτού που, αν και πολύ σημαντική, δεν είναι ευρέως γνωστή και δεν έλκει, στον ανάλογο βαθμό και για διάφορους λόγους, τα φώτα της δημοσιότητας. Αναφέρομαι στο ρόλο των «σιωπούντων αμνών», δηλαδή στο ρόλο των παθητικών θεατών των όσων τραγικών διαδραματίζονται, που συνήθως δεν είναι άλλοι από τους συμμαθητές. Σε αυτούς θα αναφερθώ, αν και η ευθύνη του συνόλου των εκπαιδευτικών -κυρίως αυτή της διεύθυνσης- είναι κάθε φορά τεράστια, τουλάχιστον όταν το φαινόμενο λαμβάνει χώρα συστηματικά στο χώρο του σχολείου.
Τι σημαίνει, όμως, το να είναι κάποιος θεατής μιας άσκησης βίας; Τι είναι αυτό που μας εμποδίζει να παρέμβουμε; Έχουμε, αλήθεια, ευθύνη για όσα συμβαίνουν όταν δεν παρεμβαίνουμε;
Είναι πράγματι εντυπωσιακό, και ταυτόχρονα εξοργιστικό, να βλέπεις να κινητοποιούνται διάφοροι «αρμόδιοι» και φορείς, μιλώντας για την αναγκαιότητα λήψης μέτρων για την αντιμετώπιση του φαινομένου, σαν να είναι η πρώτη φορά συμβαίνει, ενώ πρόκειται για διαχρονικό και καθημερινό φαινόμενο σε πάρα πολλά σχολεία της χώρας. Για μία ακόμη φορά φαίνεται πως, τουλάχιστον, για να συζητηθούν -αν όχι να αλλάξουν- ορισμένα πράγματα, θα πρέπει πρώτα να γίνει κάτι τραγικό που, επιπρόσθετα, να αναδειχθεί και από τα Μ.Μ.Ε. Μοιάζει πως, όταν κάτι τέτοιο δεν γίνεται, το πρόβλημα είναι σαν να μην υφίσταται…
Για πολλά χρόνια, ο Σ.Ε. περιγράφονταν ως στατικό φαινόμενο και το ενδιαφέρον επικεντρώνονταν, σε μεγάλο βαθμό, στα ατομικά χαρακτηριστικά θυτών και θυμάτων. Τα τελευταία 30 περίπου χρόνια, η έρευνα έχει αρχίσει να θεωρεί το φαινόμενο του Σ.Ε. ως κοινωνικό και ομαδικό φαινόμενο στο οποίο όλοι ανεξαιρέτως, άμεσα ή έμμεσα συμμετέχοντες -ακόμα και ως απλοί θεατές- επηρεάζουν τη διαμόρφωση του. Για το λόγο αυτό, η οποιαδήποτε σοβαρή προσπάθεια κατανόησης του φαινομένου χρειάζεται να παίρνει πάντα υπόψη -εκτός από τους ατομικούς- τους κοινωνικούς και τους όποιους άλλους συγκυριακούς παράγοντες υπάρχουν και συμβάλλουν στη γένεση και συντήρησή του.
Σχολικός εκφοβισμός
Οι κοινωνικοί ρόλοι που δημιουργεί ο σχολικός εκφοβισμός (Σ.Ε.)
Στην περίπτωση του σχολικού εκφοβισμού, υπάρχουν σχεδόν πάντα και άλλοι μαθητές που όχι μόνο γνωρίζουν αλλά και γίνονται θεατές των όσων διαδραματίζονται κάθε φορά. Με άλλα λόγια, εκτός των θυτών και του θύματος, υπάρχει και «φιλοθεάμον κοινό», δηλαδή μάρτυρες ενός δράματος που εκτυλίσσεται μπροστά στα μάτια τους. Οι μαθητές αυτοί, λοιπόν, σπάνια παρεμβαίνουν για να αποτρέψουν τα όσα συμβαίνουν.
Επειδή, λοιπόν, ο Σ.Ε. αποτελεί κοινωνική αλληλεπίδραση με συγκεκριμένη δυναμική, οι εμπλεκόμενοι σε αυτόν -είτε ενεργητικά είτε παθητικά- υιοθετούν διάφορους κοινωνικούς ρόλους που καθορίζονται από τα ιδιαίτερα προσωπικά χαρακτηριστικά του καθενός αλλά και από τις κοινωνικές προσδοκίες της ομάδας.
Εκτός των ρόλων του θύτη και του θύματος, υπάρχουν και:
α) αυτοί που βοηθούν ενεργά τους θύτες,
β) αυτοί που ενθαρρύνουν και ενισχύουν την άσκηση οποιασδήποτε μορφής βίας, με γέλια και διαφόρων ειδών επιδοκιμασίες,
γ) απλά παρατηρούν αμέτοχοι, ως παθητικοί μάρτυρες/θεατές, την άσκηση βίας που διαδραματίζεται εμπρός τους, χωρίς να παρεμβαίνουν με τον οποιονδήποτε τρόπο και
δ) αυτοί που μπορεί να παρέμβουν για να βοηθήσουν το θύμα.
Όλες οι έρευνες δείχνουν πως σπάνια γίνεται κάποια προσπάθεια παρέμβασης προς βοήθεια του θύματος από τους θεατές. Εδώ, θα πρέπει να τονίσουμε πως το να είναι κάποιος θεατής δεν σημαίνει απαραίτητα πως είναι και ουδέτερος. Η όποια σιωπή ή/και αδράνεια στέλνει μηνύματα τόσο προς τους θύτες όσο και προς τα θύματά τους. Τα τελευταία νιώθουν, σίγουρα, πιο εκτεθειμένα και αβοήθητα, ενώ οι θύτες ερμηνεύουν, συνήθως, την παθητικότητα αυτή ως σιωπηρή συγκατάθεση. Η οποιαδήποτε αντίδραση, όμως, θα ανάγκαζε τους θύτες να πάρουν θέση και να προσπαθήσουν να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους, πράγμα που πιθανότατα θα τους εξέθετε.
Η παθητική αυτή στάση έχει αποδειχθεί πως παίζει καθοριστικό ρόλο στην εμφάνιση ή/και έκταση του Σ.Ε. Σε σχολικά περιβάλλοντα, όπου υπάρχει μια επιτρεπτική ή/και ενθαρρυντική στάση απέναντι στο Σ.Ε., το φαινόμενο εμφανίζεται πολύ συχνότερα. Η κατάσταση επιδεινώνεται ακόμα περισσότερο, στην περίπτωση που υπάρχει πίεση από την ευρύτερη ομάδα για αποτροπή της οποιασδήποτε προσπάθειας υπεράσπισης ή βοήθειας του θύματος. Αντίθετα, το φαινόμενο εμφανίζεται σπανιότερα, σε σχολικά περιβάλλοντα όπου οι συμμαθητές έχουν την τάση να αποδοκιμάζουν τέτοιου είδους ενέργειες και να υπερασπίζονται το θύμα.
Είναι χαρακτηριστικό πως ο αριθμός αυτών που έχουν ασκήσει κάποια μορφή βίας απέναντι σε κάποιον συμμαθητή τους και έχουν αναγνωρίσει πως συμμετείχαν σε κάτι τέτοιο είναι πολύ μικρότερος από τον αριθμό των συμμετεχόντων που επικαλούνται τα ίδια τα θύματα. Αυτό δεν οφείλεται τόσο σε μια διάθεσή των πρώτων να πουν ψέματα όσο σε μια απροθυμία τους να αναγνωρίσουν την ευθύνη τους, αλλά και στην υποβάθμιση της σημασίας της προσωπικής τους συμμετοχής. Αν δε, επιπλέον, στο συγκεκριμένο σχολείο, επικρατεί μια κουλτούρα βίας και εκφοβισμού χωρίς αντίδοτα, τότε οι πιθανότητες οι μαθητές αυτοί να θεωρούν τις πράξεις τους ως «φυσιολογικές» είναι πολύ μεγάλες.
Το ίδιο, και σε μεγαλύτερο βαθμό, ισχύει και για την αξιολόγηση της σημασίας και συμβολής της παθητικής στάσης των θεατών στην εμφάνιση και συντήρηση του φαινομένου του Σ.Ε., από τους ίδιους τους θεατές.
Bullying
Η ηθική απόρριψη του σχολικού εκφοβισμού δεν αρκεί
Τα άτομα που συμμετέχουν σε πράξεις σχολικού εκφοβισμού, για να «νομιμοποιήσουν» τη στάση τους αυτή, τόσο απέναντι στον ίδιο τους τον εαυτό όσο και απέναντι στους άλλους, δημιουργούν εντός τους μία σειρά από πεποιθήσεις που καθιστούν εφικτή την «ηθική τους αποδέσμευση», όπως αποκαλείται, απέναντι στη βίαιή τους συμπεριφορά και στις όποιες συνέπειες αυτή μπορεί να έχει. Παραδείγματα μιας τέτοιας «ηθικής αποδέσμευσης» είναι η δικαιολόγηση των πράξεών τους με διάφορα προσχήματα (π.χ. «Συνέχεια μας τη σπάει»), η ωραιοποίησή τους με επιχειρήματα του τύπου «Πλάκα κάναμε» (αν αυτό σας θυμίζει κάτι πρόσφατο…), η μετάθεση της ευθύνης σε άλλους «Έκανα ό,τι μου είπανε», η ενοχοποίηση του θύματος «Τα τραβά ο οργανισμός του» ή «Τα θέλει και τα παθαίνει», η υποβάθμιση του θύματος σε άτομο κατώτερης αξίας κ.ά.
Η απλή ηθική απόρριψη του φαινομένου του Σ.Ε. δεν αρκεί για να αποτραπεί, πολύ περισσότερο δε για να εξαλειφθεί. Η οποιαδήποτε παρέμβαση αποτροπής της ασκούμενης βίας σε έναν συμμαθητή μας χρειάζεται μεγάλη δόση θάρρους και αποφασιστικότητας που δεν τα διαθέτει ο καθένας. Η οποιαδήποτε παρέμβαση βοήθειας του θύματος εμπεριέχει τον κίνδυνο της προσωπικής γελοιοποίησης στα μάτια των άλλων, σε περίπτωση αποτυχίας, ή του ενδεχομένου στοχοποίησης αυτού που παρεμβαίνει.
Μαθητές, με χαμηλό κοινωνικό κύρος στην τάξη ή με έλλειψη εμπιστοσύνης στη δυνατότητά τους να μπορούν να βοηθήσουν, σπάνια παρεμβαίνουν, οι δε πιθανότητες επιτυχίας τυχόν παρέμβασής τους είναι ιδιαίτερα μικρές, αν όχι ανύπαρκτες. Αντίθετα, όταν υπάρχει μια συλλογική εμπιστοσύνη, οι πιθανότητες επιτυχίας της παρέμβασης είναι πολύ μεγαλύτερες. Εδώ, βρίσκεται και η ευθύνη των εκπαιδευτικών και της διεύθυνσης. Όταν υπάρχει συλλογική ετοιμότητα ενάντια στο φαινόμενο του Σ.Ε., που δεν προκύπτει από παρθενογένεση αλλά μέσα από συζητήσεις γύρω από τη συνειδητοποίηση της δυναμικής και των συνεπειών του φαινομένου, τότε δεν υπάρχει ευνοϊκό έδαφος για να εμφανισθεί.
Βία
Επίλογος
Είναι γεγονός πως οι πιθανότητες αντίδρασης και παρέμβασης των συμμαθητών κάποιου που πέφτει θύμα σχολικού εκφοβισμού και βίας είναι ελάχιστες. Οι πιθανότητες αυτές μειώνονται ακόμα περισσότερο εάν το θύμα είναι, για παράδειγμα, κάποιο μεταναστόπουλο. Αντίθετα, εάν το θύμα είναι κάποιο ζώο, π.χ. ένα σκυλί, όλοι σχεδόν θα αντιδράσουν. Αυτό το τελευταίο δεν είναι καθόλου κακό, αντίθετα. Το τραγικό είναι πως αυτά τα δύο φαίνεται να μη βαδίζουν χέρι-χέρι…
Η παθητικότητα, ως στάση ζωής, απέναντι σε οποιασδήποτε μορφής άσκηση βίας, οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια -όπως δείχνουν οι έρευνες- σε εξοικείωση απέναντι στη βία και στη διευκόλυνση της άσκησής της. Φαίνεται πως όσο περισσότεροι πεθαίνουν ή σκοτώνονται τόσο λιγότερο νοιαζόμαστε ή αντιδρούμε, ιδιαίτερα όταν αυτό συμβαίνει μακριά μας και δεν μας αφορά άμεσα.
Αλλοίμονο στα παιδιά εκείνα των οποίων οι γονείς τα συμβουλεύουν «για το καλό τους» -όπως λέει και ο Γ. Μιλιώκας στο περίφημο ομώνυμο τραγούδι του- «Να κοιτούν τη δουλειά τους», «Να μην μπλέκονται», «Να κοιτούν το συμφέρον τους» και «Να αφήνουν τους άλλους να βγάζουν τα μάτια τους». Οι γονείς αυτοί ξεχνούν πως η κοινωνία που θα προκύψει μέσα από μία τέτοιου είδους στάση ζωής θα είναι η κοινωνία που θα ζουν τα ίδια τα παιδιά τους και που δεν θα διαφέρει και πολύ από ζούγκλα…
Με τον ίδιο τρόπο που η πίεση της ομάδας επηρεάζει την ανοχή μας απέναντι στην άσκηση βίας, με ανάλογο τρόπο μπορεί να επηρεάσει και τη δυσανεξία μας απέναντι σε αυτήν, αρκεί να γίνει συστηματική προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή, σε επίπεδο κοινωνίας, σχολείου και τάξης. Συζητήσεις, παιχνίδι ρόλων, συγκεκριμένα παραδείγματα, βιωματικές ασκήσεις κ.ά. βοηθούν τη μετάβαση από το συναίσθημα στη γνώση και από τη γνώση στην κατανόηση. Όπως και σε μία οικογένεια, όταν σε ένα σχολείο και σε μία τάξη υπάρχει μία ζεστή ατμόσφαιρα, καλή επικοινωνία, αίσθημα ασφάλειας, συνεννόηση και σύμπνοια μεταξύ μαθητών και εκπαιδευτικού προσωπικού, οι πιθανότητες εμφάνισης τέτοιων φαινομένων ελαχιστοποιούνται και, αν εμφανιστούν, αντιμετωπίζονται πολύ ευκολότερα και γρηγορότερα.
Με το άρθρο αυτό, θέλω να τιμήσω από βάθους καρδιάς το θαρραλέο γιατρό που ξυλοκοπήθηκε άγρια από φασιστοειδή, σε κεντρικότατο σημείο των Χανίων της Κρήτης, όταν, τη στιγμή που όλοι οι άλλοι απλά κοιτούσαν τον εν ψυχρώ και άνευ λόγου και αιτίας βάναυσο ξυλοδαρμό αθώων μεταναστών, αυτός, μόνος του, επιχείρησε να τους υπερασπιστεί, ζητώντας το λόγο από τους εκπροσώπους τους σκότους, του μίσους, του διχασμού και της μισαλλοδοξίας…
Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc., Ph.D.
Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης ενηλίκων και παίδων
Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής
Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης
Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ
Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ
Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγος Online , Ατομική ψυχοθεραπεία , Θεραπεία ζεύγους , Θεραπεία ζεύγους θεσσαλονίκη, Θεραπεία παιδιών και εφήβων , Συμβουλευτικές συνεδρίες Θεσσαλονίκη, Συμβουλευτικές συνεδρίες
