Συλλογικός ναρκισσισμός: η μυρμηγκοφωλιά της ανασφάλειας

Συλλογικός ναρκισσισμός: γενικά

Πολύ συχνά διαβάζουμε ή ακούμε πως ένα άτομο, με σαφή ναρκισσιστική διαταραχή, είναι ένα άτομο ερωτευμένο με τον εαυτό του. Αυτό κάθε άλλο παρά ακριβές είναι. Ένα τέτοιο άτομο, στην πραγματικότητα, δεν αγαπά παρά μόνο την εξιδανικευμένη, και άρα διαστρεβλωμένη, από το ίδιο εικόνα του εαυτού του και όχι τον αληθινό εαυτό του. Κάθε τι που τείνει να του θυμίσει την όποια ανεπάρκεια ή χαμηλή του αυτοεκτίμηση πρέπει με κάθε τρόπο να προβληθεί σε άλλους, να φιμωθεί, να ακυρωθεί πάση θυσία ή ακόμα και να αφανισθεί. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στην περίπτωση του συλλογικού ναρκισσισμού.

Ο ναρκισσισμός είναι ένας τρόπος συμπεριφοράς και μια στάση απέναντι στον εαυτό και τους άλλους που, παραδοσιακά, έχουμε συνηθίσει να εξετάζουμε σε ατομικό, κυρίως, επίπεδο. Παρατηρείται, όμως και σε συλλογικό επίπεδο, προσλαμβάνοντας ολοένα και περισσότερο τη μορφή μιας ύπουλης επιδημίας που εξαπλώνεται αργά αλλά σταθερά και με σοβαρότατες συνέπειες.

Ο ναρκισσισμός συνδέεται άμεσα με μια μεγαλειώδη και υπερδιογκωμένη εικόνα εαυτού. Ένα άτομο με κάποιας μορφής ναρκισσιστική διαταραχή πριμοδοτεί την αυτάρκεια, έχει πολύ μειωμένη ικανότητα συναισθαντικότητας (συμπόνιας) για τους άλλους, πιστεύει πως είναι κάτι ωραιότερο, εξυπνότερο και, γενικά, σημαντικότερο από τους άλλους, και, για το λόγο αυτό, πιστεύει πως πρέπει να τυγχάνει μιας ιδιαίτερης μεταχείρισης από τους άλλους.

Με τρόπο ανάλογο, η πεποίθηση πως η ομάδα (κοινωνική, επαγγελματική, επιστημονική, ποδοσφαιρική κ.ά.), η φυλή, το έθνος, η πολιτική οργάνωση, η ιδεολογία κ.τ.λ. που ανήκει κάποιος υπερέχει έναντι όλων των υπολοίπων αποτελεί φαινόμενο πολύ γνωστό ιστορικά. Οι σταυροφορίες, ο στυγνός σφαγιασμός δεκάδων εκατομμυρίων αυτοχθόνων/ινδιάνων στην Αμερική από διψασμένους για άφθονη, εύφορη και ιδιόκτητη γη αλλά και χρυσάφι εποίκους (ίσως το μεγαλύτερο ολοκαύτωμα της ιστορίας), οι συνέπειες της αποικιοκρατίας με τον αφανισμό εκατομμυρίων «ημιαγρίων/αγρίων» ή την πώλησή τους σε σκλαβοπάζαρα από τους «πολιτισμένους» αποικιοκράτες κ.τ.λ. αποτελούν μερικά μόνο παραδείγματα εκδοχών συλλογικού ναρκισσισμού με τραγικότατες, δυστυχώς, συνέπειες, με πιο πρόσφατο αυτό της Ναζιστικής Γερμανίας του Χίτλερ με τις δεκάδες εκατομμυρίων νεκρούς και τις απίστευτες καταστροφές.

Συλλογικός ναρκισσισμός

Ορισμός του συλλογικού ναρκισσισμού και πώς εκφράζεται

Ο συλλογικός ναρκισσισμός ορίζεται ως η ιδιαίτερη συναισθηματική επένδυση σε μια μη ρεαλιστική πεποίθηση που εκπορεύεται από την εξεζητημένη αίσθηση μεγαλείου μιας συγκεκριμένης ομάδας. Ενώ ο κλασσικός ορισμός του ναρκισσισμού εστιάζεται στο άτομο, ο ορισμός του συλλογικού ναρκισσισμού επικεντρώνεται, κατά κύριο λόγο,  στην ομάδα, θεωρώντας την ως μια ενιαία ναρκισσιστική οντότητα. Ο συλλογικός ναρκισσισμός συνδέεται με τον εθνικισμό με τη διαφορά πως ο εθνικισμός σχετίζεται κυρίως με τον ναρκισσισμό σε ένα εθνικό και πολιτισμικό επίπεδο, ενώ ο συλλογικός ναρκισσισμός με κάθε είδους ομάδα, πέραν της εθνικής ή πολιτισμικής. Ο συλλογικός ναρκισσισμός μπορεί να εκφράζεται τόσο διαμέσου ενός ατόμου -που, όμως, λειτουργεί για λογαριασμό μιας ομάδας- όσο και διαμέσου μιας ομάδας ως σύνολο. Απαιτεί, όπως ακριβώς και ο ατομικός ναρκισσισμός, συνεχή εξωτερική επιβεβαίωση και ανατροφοδότηση.

 

Η σχέση ανάμεσα σε ατομικό και συλλογικό ναρκισσισμό

Υπάρχουν πολλές διασυνδέσεις και περίπλοκες σχέσεις ανάμεσα στο συλλογικό και τον ατομικό ναρκισσισμό ή τον ατομικό ναρκισσισμό που εκπορεύεται από συναφείς ταυτότητες ή δραστηριότητες. Θα πρέπει να τονιστεί, όμως, πως δεν υπάρχει μία και μοναδική σχέση ανάμεσα σε ομάδες και άτομα που να είναι καθοριστική ή γενικώς ισχύουσα. Σε ορισμένες περιπτώσεις, ο συλλογικός ναρκισσισμός δεν είναι παρά η εξιδανίκευση από κάποιον της ομάδας στην οποία ανήκει, ενώ, σε άλλες, η εξιδανίκευση της ομάδας είναι αποτέλεσμα μιας συλλογικής στάσης. Παράδειγμα αποτελεί ο τρόπος που μπορεί να βιώνεται η εθνική ταυτότητα. Κάποιος μπορεί να νιώθει υπερβολική αγάπη και σεβασμό για το έθνος, το λαό, τη σημαία ή το πολιτικό σύστημα που υποστηρίζει, ως αποτέλεσμα μιας συλλογικής ναρκισσιστικής οπτικής. Εδώ θα πρέπει να τονισθεί πως όλοι μας ανήκουμε σε ένα έθνος, ένα φύλο, ένα θρήσκευμα κ.τ.λ. Αυτό είναι φυσιολογικό και απαιτεί, ως ένα βαθμό, κάποιου είδους ενασχόληση/συμπεριφορά. Τα θετικά αισθήματα που μπορεί κάποιος να τρέφει για την πατρίδα του, τα σύμβολά της, τη θρησκεία του, την πολιτική του ιδεολογία κ.τ.λ. δεν είναι απαραίτητα το αποτέλεσμα ενός συλλογικού ναρκισσισμού, ο δε συλλογικός ναρκισσισμός δεν είναι η μόνη αιτία μιας εθνικιστικής ή οποιασδήποτε άλλης έκφρασης ομαδικής ταύτισης ή στάσης. Ρόλο παίζει ο βαθμός, η ένταση, η έκταση και η απολυτότητα που εκδηλώνονται αυτές οι στάσεις ή συμπεριφορές. Δεν είναι το ίδιο να κρεμάσει κάποιος την ελληνική σημαία στο μπαλκόνι του σπιτιού του ή να πάει τα παιδιά του να παρακολουθήσουν τη στρατιωτική παρέλαση τη μέρα της επετείου μιας εθνικής γιορτής με το να ενταχθεί σε ένα τάγμα εφόδου και μίσους κάποιου νεοφασιστικού μορφώματος και να επιτεθεί με βιαιότητα, τραυματίζοντας -ή ακόμα και σκοτώνοντας- κάποιους που τιμούν μια άλλη επέτειο (π.χ. τους νεκρούς της εθνικής αντίστασης) ή που έχουν διαφορετική ιδεολογία, χρώμα, θρησκεία ή εθνότητα.

Ναρκισσιστική διαταραχή

Η διαφορά ανάμεσα στην εθνική ή ομαδική υπερηφάνεια και τον συλλογικό ναρκισσισμό είναι πως τα μέλη μιας  ομάδας που λειτουργεί βάσει ενός συλλογικού ναρκισσισμού δεν νιώθουν απλά υπερήφανα για την ομάδα τους αλλά έχουν την ανάγκη να επιδείξουν και να αποδείξουν την υπεροχή τους έναντι των άλλων. Όταν η ενασχόληση με τα της ομάδας είναι υπερθετικού βαθμού, αυτό, συνήθως, σημαίνει πως το άτομο όχι μόνο έχει υπερταυτιστεί με την ομάδα στην οποία ανήκει αλλά και εσωτερικοποιήσει (έχει κάνει δικά του/ασπασθεί) τους ρητούς και μη κανόνες και τις αρχές της. Δεν είναι τυχαίο πως τα μέλη τέτοιου είδους ομάδων είναι ομοιόμορφα ντυμένα (νεοναζιστικά μορφώματα, τζιχαντιστές, νεολαίες φασιστικών οργανώσεων κ.ά.). Εάν, για παράδειγμα, μία ομάδα, που λειτουργεί ναρκισσιστικά, έχει ως μία αξία της πως υπερέχει έναντι όλων των άλλων, είναι βέβαιο πως κάθε μέλος της, που έχει ασπασθεί τις αξίες αυτές, θα συμπεριφέρεται ναρκισσιστικά, νιώθοντας υπεροχή και πως έχει ξεχωριστά δικαιώματα ή δικαιοδοσίες… Η οποιασδήποτε μορφής εξεζητημένη -εξωτερική ή εσωτερική- «ομοιομορφία» θα πρέπει πάντα να αντιμετωπίζεται με σκεπτικισμό, προσοχή, προβληματισμό και κριτική σκέψη, γιατί η κάθε είδους υπερταύτιση ή/και «ομοιομορφία» υποκρύπτει πάντα μια βαθιά προβληματική ή/και έναν επικίνδυνο, όπως πάντα, ολοκληρωτισμό… Κάποιες φορές, το άτομο προβάλει τον εξιδανικευμένο του εαυτό στην ομάδα, ενώ, κάποιες άλλες, ο ατομικός ναρκισσισμός εκπορεύεται από τη σύνδεση ή συμμετοχή του ατόμου με μια, στα μάτια του, ξεχωριστή, με κύρος και δύναμη ομάδα. Στην περίπτωση αυτή, ο συλλογικός ναρκισσισμός είναι λιγότερο επιτακτικός, από τη στιγμή που το άτομο χρησιμοποιεί ήδη ναρκισσιστικά την ομάδα προς βελτίωση της προσωπικής του εικόνας και του αισθήματος υπεροχής του. Η ταύτισή του με την ομάδα και η ενεργητική του συμμετοχή σε αυτήν ενισχύει την αίσθηση τόσο της προσωπικής του αξίας όσο και της αξίας της ίδιας της ομάδας. Επειδή, στην περίπτωση αυτή, η σχέση ατόμου-ομάδας δεν είναι τόσο ισχυρή, το άτομο με ατομική ναρκισσιστική προβληματική μπορεί να αρχίσει να αποστασιοποιείται, όταν θεωρήσει πως η εικόνα του δεν βελτιώνεται στο βαθμό που προσδοκά και με βάση το χρόνο που έχει επενδύσει και τις προσπάθειες που έχει καταβάλει προς ενίσχυση και στήριξη της συγκεκριμένης ομάδας. Τα άτομα, που ήδη έχουν μια ναρκισσιστική προβληματική, βλέπουν την ομάδα στην οποία εντάσσονται/ανήκουν ως προέκταση του εαυτού τους και, ως εκ τούτου, την υπερασπίζονται με πολύ μεγαλύτερο πάθος/φανατισμό -απ΄ότι ένα άλλο μέλος, που δεν έχει κάποια προσωπική ναρκισσιστική προβληματική- για να διατηρήσουν την αίσθηση μεγαλείου και μοναδικότητας τόσο του εαυτού όσο και της ομάδας στην οποία ανήκουν. Άτομα με ναρκισσιστικά ελλείμματα και χαμηλή αυτοεκτίμηση, αλλά δίχως την κλασσική  ναρκισσιστική συμπεριφορά προς τα έξω, μπορούν, επίσης, να αναζητήσουν και να προσχωρήσουν σε μια τέτοιου είδους ομάδα που θα λειτουργεί για αυτά ως «ασφαλές καταφύγιο», ως η ισχυρή οικογένεια ή ο γονιός που θα τους παράσχει την αναγκαία προστασία και το ανάλογο κύρος που τόσο ανάγκη έχουν και που προφανώς έχουν στερηθεί, καλύπτοντας, ως ένα βαθμό, την εσωτερική αίσθηση κενού που έχουν. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε πως τέτοιου είδους ομάδες έχουν πάντα κάποιον ισχυρό αρχηγό του οποίου τις οδηγίες ακολουθούν πιστά και δίχως την παραμικρή αμφισβήτηση. Με άλλα λόγια, ο συλλογικός ναρκισσισμός ανθεί σε ομάδες ατόμων τα οποία μοιράζονται, -που έχουν, δηλαδή, ως κοινό σημείο αναφοράς- μια χαμηλή αυτοεκτίμηση και κακή εικόνα εαυτού.

Ναρκισσισμός

Συλλογικός ναρκισσισμός και επιθετικότητα

Η επιθετικότητα είναι ένα πολύπλοκο φαινόμενο και αφορά την οποιαδήποτε συμπεριφορά που κατευθύνεται συνειδητά προς κάποιον άλλον με σκοπό να τον βλάψει/πλήξει λιγότερο ή περισσότερο. Τα μέλη μιας ομάδας, που λειτουργεί με έναν συλλογικά ναρκισσιστικό τρόπο (ασχέτως ιδεολογίας ή κοινού σκοπού που τα ενώνει), έχουν την πεποίθηση πως η ομάδα τους είναι όχι μόνο ξεχωριστή αλλά και καλύτερη οποιασδήποτε άλλης. Όπως και σε κάθε μορφή ναρκισσιστικής ευαλωτότητας, έτσι και εδώ, οι ισορροπίες είναι τόσο εύθραυστες ώστε ακόμα και η παραμικρότερη αμφισβήτηση της μοναδικότητας ή υπεροχής της ομάδας από κάποιον ή κάποιους βιώνεται από τα μέλη της ως μέγιστη απειλή που πυροδοτεί τόση οργή μέχρι του σημείου να χρησιμοποιείται κάθε δυνατή μορφή βίας, προκειμένου να πάψει ακόμα και να υφίσταται, αν είναι δυνατόν, η πηγή που τους αμφισβητεί. Ανάλογοι μηχανισμοί ενεργοποιούνται και σε ομάδες οπαδών ποδοσφαιρικών σωματίων που αλληλοσυγκρούονται με δολοφονικές διαθέσεις, μη αντέχοντας πως ο αντίπαλος νίκησε, από τη στιγμή που βιώνουν την κάθε ήττα της ομάδας τους ως αμφισβήτηση της μοναδικότητας και υπεροχής που έχουν ανάγκη να αισθάνονται πως τους διακρίνει. Οι ομάδες που λειτουργούν συλλογικά ναρκισσιστικά γοητεύονται από θεωρίες και σενάρια συνομωσίας που να αφορούν ταυτοποιημένους αντιπάλους που θεωρούν πως θέλουν να τους πλήξουν με κάποιον τρόπο. Η εύρεση -ή ακόμα και η εφεύρεση, αν δεν υπάρχει- ενός κοινού εχθρού συσπειρώνει την ομάδα και ενισχύει τους δεσμούς κοινότητας και εγγύτητας μεταξύ των μελών της. Η αντεκδίκηση και τα αντίποινα δεν θεωρούνται ως υπερβολική, ανεπίτρεπτη ή επικίνδυνη πράξη, αλλά ως αναφαίρετο δικαίωμα, τη στιγμή που θεωρεί πως υπερασπίζεται τον εαυτό της. Γενικώς, ο συλλογικός ναρκισσισμός εκφράζεται με εντονότερο τρόπο σε ομάδες πιο «αυτόνομες» και ομοιογενείς, όπως, για παράδειγμα, οι εθνικιστικές, οι θρησκευτικές κ.τ.λ.

 

Επίλογος                    

Μία ομάδα που λειτουργεί με τρόπο υγιή σε καμία περίπτωση δεν νιώθει την ανάγκη να βιαιοπραγήσει, να χειραγωγήσει ή να καταπιέσει άλλους που είναι, με διάφορους τρόπους, «διαφορετικοί». Ο συλλογικός ναρκισσισμός αποτελεί τη μαγιά του φασισμού, του ολοκληρωτισμού, της βίας και της μισαλλοδοξίας. Η οποιαδήποτε προσπάθεια  εξήγησης των μηχανισμών που οδηγούν στη βία που διαχωρίζει το άτομο από το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο κινείται, όπως και το θύμα από το θύτη συρρικνώνουν τις δυνατότητες κατανόησης του φαινόμενου της βίας, από τη στιγμή που οι πράξεις των ατόμων δεν είναι δυνατόν να κατανοηθούν διαχωρισμένες από την κοινωνία μέσα στην οποία αυτά ζουν και δρουν. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που θύτης και θύμα αξιολογούνται διαφορετικά ως άτομα.

 

Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc, Ph.D.

Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης

ενηλίκων και παίδων

Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής

Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης

Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ

Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ

 

Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη ,  Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγος Online , Ατομική ψυχοθεραπεία , Θεραπεία ζεύγους , Θεραπεία ζεύγους θεσσαλονίκη,  Θεραπεία παιδιών και εφήβων  , Συμβουλευτικές συνεδρίες Θεσσαλονίκη, Συμβουλευτικές συνεδρίες