Η τελειοθηρία μοιάζει να γίνεται μία από τις μάστιγες της σύγχρονης εποχής, στις Δυτικές τουλάχιστον κοινωνίες. Η συχνότητά της βαίνει συνεχώς αυξανόμενη, τις τελευταίες δεκαετίες, ιδιαίτερα στους κόλπους της νεότερης γενιάς. Αν το σκεφθούμε καλά, δεν είναι και τόσο παράξενο, από τη στιγμή που συνεχώς υπερτονίζεται η σημασία της επιτυχίας σχεδόν σε όλους τους τομείς της ζωής. Στην κοινωνική μας ζωή, ο συλλογικός μύθος που κυριαρχεί έχει τα εξής χαρακτηριστικά: «Πρέπει να είσαι και να δείχνεις δυνατός», «Ξεπέρασε τον εαυτό σου», «Μη δείχνεις τις αδυναμίες σου στους άλλους» κ.τ.λ.
Από την αρχή της ζωής μας, βομβαρδιζόμαστε συνεχώς με υποδείξεις και απαιτήσεις ώστε να γίνουμε ολοένα και πιο επιδέξιοι, καλύτεροι σε διάφορους τομείς ή έτσι όπως μας θέλουν οι άλλοι. Στην προσπάθειά μας να εισπράξουμε αποδοχή, επιβεβαίωση, εκτίμηση και αγάπη, προσαρμοζόμαστε και συμμορφωνόμαστε, συνήθως, «προς τας υποδείξεις». Όσο καλύτερα ανταποκρινόμαστε και «συμμορφωνόμαστε» τόσο μεγαλύτερη είναι και η επιβράβευσή μας, ενώ, σε αντίθετη περίπτωση, αυτό που συνήθως εισπράττουμε είναι η κριτική, οι μομφές, η απόρριψη και όχι σπάνια και τα αντίποινα…
Όλοι οι άνθρωποι έχουν, λίγο-πολύ, μια επιθυμία να τα καταφέρουν καλά με τους στόχους που θέτουν στη ζωή ή στην καθημερινότητά τους, και ικανοποιούνται επιπρόσθετα όταν εισπράττουν κάποιο θετικό σχόλιο ή επιβράβευση από τους άλλους. Αυτό δεν είναι προβληματικό ούτε και αποτελεί τελειομανία, από τη στιγμή που η επιβράβευση από τους άλλους δεν αποτελεί αυτοσκοπό.
Τι είναι η τελειοθηρία;
Στην καθομιλουμένη, ο όρος «τελειοθηρία» χρησιμοποιείται, συνήθως, για να περιγράψει την τάση κάποιου να έχει πολύ υψηλές απαιτήσεις από τον εαυτό του και, μερικές φορές, ακόμα και από τους άλλους, θέλοντας οπωσδήποτε να ολοκληρώνει σχεδόν την κάθε δραστηριότητά του με έναν άψογο πάντα τρόπο.
Σε αρκετές περιπτώσεις, μια τέτοιου είδους στάση θεωρείται πως είναι το ζητούμενο και αξιολογείται ιδιαίτερα, όπως, για παράδειγμα, στην εργασία ή στις σπουδές κάποιου. Για κάποια άτομα, όμως, η στάση αυτή μπορεί να έχει πολύ αρνητικές συνέπειες γιατί οι ιδιαίτερα υψηλές απαιτήσεις προς τον εαυτό τους μπορεί να οδηγήσουν σε στρες, άγχος, αναβλητικότητα, συστηματικές αποφυγές, σκληρή αυτοκριτική, δυσκολίες στις διαπροσωπικές τους σχέσεις και σε διάφορες ψυχικές διαταραχές, όπως η καταναγκαστική/ψυχαναγκαστική, η κατάθλιψη και οι διαταραχές στη λήψη τροφής.
Όταν, λοιπόν, η τελειοθηρία αρχίζει να χαρακτηρίζεται από ακαμψία, μη ρεαλιστικούς στόχους και μία έλλειψη ανοχής απέναντι σε οποιαδήποτε τυχόν λάθη ή παραλήψεις, τότε θεωρείται ως παθολογική, από τη στιγμή που ένα πολύ μεγάλο μέρος της εικόνας του εαυτού καθορίζεται από αυτοεπιβαλλόμενες και ιδιαίτερα υψηλές απαιτήσεις από τον ίδιο τον εαυτό, τουλάχιστον σε έναν σημαντικό τομέα της ζωής, παρά τις όποιες τυχόν αρνητικές συνέπειες κάτι τέτοιο μπορεί έχει για το ίδιο το άτομο.
Τελειομανία
Η διαφορά της παθολογικής τελειοθηρίας από την επιθυμία κάποιου να επιδιώκει και να επιθυμεί υψηλές επιδόσεις είναι πως, στην περίπτωση της πρώτης, ένα μεγάλο μέρος της προσωπικής αξίας βασίζεται στην επίτευξη υψηλών επιδόσεων σε έναν ή περισσότερους τομείς της ζωής, όπως και στο ότι το άτομο επιδιώκει να ανταποκρίνεται πάση θυσία στις απαιτήσεις που το ίδιο έχει θέσει στον εαυτό του, αγνοώντας τις αρνητικές συνέπειες που αυτό μπορεί να έχει ή το πόσο αναποτελεσματικό μπορεί να είναι. Υπό αυτές τις προϋποθέσεις, το άτομο κινδυνεύει να εμφανίσει μειωμένη ευελιξία τόσο στον τρόπο σκέψης όσο και στον τρόπο λειτουργίας του, και να ερμηνεύει ή να αξιολογεί συνεχώς τις προσπάθειές του με έναν αρνητικό τρόπο, ασχέτως με το πόσο καλά, στην πραγματικότητα, τα έχει καταφέρει.
Με απλά λόγια, η τελειοθηρία, στην παθολογική της μορφή, δεν είναι παρά η πεποίθηση του ατόμου πως το οποιοδήποτε αποτέλεσμα πέραν του τέλειου δεν είναι αποδεκτό. Οι απαιτήσεις που τίθενται είναι τόσο υψηλές που είτε είναι ανέφικτες είτε μπορούν να εκπληρωθούν μόνο με ένα υπερβολικά υψηλό τίμημα.
Η επιθυμία κάποιου να θέλει να βελτιώσει τις επιδόσεις του ή να θέτει υψηλότερους στόχους δεν είναι ταυτόσημο με την τελειομανία. Η επιθυμία να θέλουμε να τα καταφέρουμε καλά σε διάφορα πράγματα είναι απόλυτα φυσιολογική και μπορεί να οδηγήσει στην επίτευξη υψηλών επιδόσεων και καλών αποτελεσμάτων.
Η τελειοθηρία αποτελεί πολυδιάστατο φαινόμενο
Τα τελευταία χρόνια, ολοένα και περισσότεροι ερευνητές θεωρούν την τελειοθηρία ως ένα πολυδιάστατο φαινόμενο που έχει δύο τουλάχιστον διακριτές συνιστώσες:
- μία που βασίζεται σε ένα υπερβολικά αυστηρό και παράλογο κριτήριο για τις προσωπικές επιδόσεις και
- μία που χαρακτηρίζεται από έναν έντονο φόβο για τυχόν προσωπικά λάθη, για το ενδεχόμενο αδυναμίας ανταπόκρισης στις υποτιθέμενες απαιτήσεις του περίγυρου, καθώς και για την αυτοκριτική και αυτοαμφισβήτηση που θα ακολουθήσουν σε μια τέτοια περίπτωση.
Οι δύο αυτές συνιστώσες δεν αποτελούν δύο διαφορετικές μορφές τελειοθηρίας αλλά συνυπάρχουν σε διαφορετικό βαθμό στα άτομα που λειτουργούν τελειοθηρικά. Σε ένα ποιοτικό επίπεδο, οι δύο αυτές συνιστώσες αντικατοπτρίζουν έναν φυσιολογικό τρόπο λειτουργίας. Στην περίπτωση, όμως, της παθολογικής τελειοθηρίας, οι συνιστώσες αυτές διαφέρουν ποσοτικά γιατί ισχύουν σε πολύ μεγάλο βαθμό, συμβαίνουν πολύ συχνά και διαρκούν για πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα.
Η τελειοθηρία εκφράζεται με διάφορους τρόπους. Μερικές φορές, εκφράζεται, κυρίως, με τη μορφή μιας υπερβολικής συχνότητας τελειοθηρικών σκέψεων που παίρνουν μια ψυχαναγκαστική χροιά. Οι διάφορες σκέψεις γύρω από τις προσωπικές επιδόσεις χαρακτηρίζονται, στην περίπτωση αυτή, από μια ποιότητα άσπρου-μαύρου. Επικρατεί η αρχή «ή όλα ή τίποτα» και σε κάθε προσπάθεια κρίνεται η προσωπική αξία.
Η τελειοθηρία μπορεί, επίσης, να εμφανιστεί στη σχέση με άλλα άτομα, για παράδειγμα, με τη μορφή μιας εξεζητημένα ελεγκτικής συμπεριφοράς ή/και μιας εμμονικής διάθεσης επίπληξης και «διόρθωσης» των άλλων. Και αυτή η συμπεριφορά μπορεί να προσλάβει τη μορφή ενός μη ελεγχόμενου καταναγκασμού.
Τελειοθηρία
Τρεις μορφές τελειοθηρίας
Σύμφωνα με κάποιους ερευνητές, η τελειοθηρία μπορεί να προσλάβει τρεις διαφορετικές μορφές:
- Τελειοθηρία προσανατολιζόμενη στον ίδιο τον εαυτό: το άτομο έχει παράλογες και μη ρεαλιστικές απαιτήσεις από τον ίδιο του τον εαυτό. Οι απαιτήσεις αυτές συνδέονται, συνηθέστατα, με μια διάθεση αυτοκριτικής και αδυναμίας αποδοχής προσωπικών λαθών και ελλείψεων. Τα άτομα αυτά, σε περίπτωση μιας αποτυχίας ή ύπαρξης δυσκολιών στη ζωή τους, είναι πολύ πιθανό να εμφανίσουν κατάθλιψη.
- Τελειοθηρία προσανατολιζόμενη στον περίγυρο: το άτομο έχει μη ρεαλιστικές απαιτήσεις από τους άλλους και δυσκολεύεται να αναθέσει σε ή να μοιρασθεί ευθύνες με άλλους από φόβο πως τα πράγματα δεν θα διεκπεραιωθούν με έναν τέλειο τρόπο (υπεραναπλήρωση). Αυτού του είδους η τελειοθηρία οδηγεί συχνά σε υπερβολικό θυμό, δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις και προβλήματα που σχετίζονται με τις υψηλές προσδοκίες από τους άλλους.
- Κοινωνικά προσανατολιζόμενη τελειοθηρία: το άτομο θεωρεί πως οι άλλοι έχουν απαιτήσεις που είναι αδύνατον να εκπληρωθούν. Τα τελειοθηρικά άτομα με αυτά τα χαρακτηριστικά νιώθουν, επιπρόσθετα, πως θα πρέπει οπωσδήποτε να ανταποκριθούν σε αυτού του είδους τις προσδοκίες ώστε να γίνουν αποδεκτά. Νιώθουν, συχνά, μεγάλο θυμό για αυτούς που θεωρούν πως έχουν υψηλές απαιτήσεις από τους άλλους, έχουν κακή διάθεση (εάν δεν καταφέρουν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις) ή μπορεί να εμφανίσουν ακόμα και κοινωνική φοβία εξαιτίας του φόβου τους μήπως κριθούν αρνητικά από τους άλλους.
Σύμφωνα με κάποιους άλλους ερευνητές, η τελειοθηρία μπορεί να εκφράζεται με τις εξής -έξι τον αριθμό- διαφορετικές μορφές:
- Το άτομο έχει έναν υπερβολικό φόβο για το ενδεχόμενο να κάνει κάποιο λάθος
- Έχει υπερβολικές απαιτήσεις από τον εαυτό του
- Αμφιβάλει για το αν έπραξε/λειτούργησε σωστά
- Έχει μια υπερβολική ανάγκη να οργανώνει
- Έχει γονείς με υπερβολικές απαιτήσεις
- Έχει υπερβολικά επικριτικούς γονείς
«Δημιουργική» τελειοθηρία
Όπως έχουμε προαναφέρει, η ανάγκη και διάθεση κάποιου να τα καταφέρει όσο το δυνατόν καλύτερα σε σημαντικούς, για τον ίδιο, τομείς της ζωής του δεν είναι ταυτόσημη με μια παθολογική έκφραση τελειοθηρίας. Τα κύρια χαρακτηριστικά μιας «δημιουργικής» τελειοθηρίας είναι τα εξής:
- Το άτομο προσαρμόζει τις απαιτήσεις στην εκάστοτε κατάσταση ή στον εκάστοτε στόχο και βάσει των προσωπικών του δυνατοτήτων και περιορισμών.
- Εστιάζεται στο να υπάρξει ένα καλό αποτέλεσμα και όχι στην αποφυγή του οποιουδήποτε λάθους
- Το κίνητρό του είναι να επιτύχει και όχι ο φόβος μήπως τυχόν αποτύχει
- Μπορεί να βιώνει ικανοποίηση και χαρά από την προσπάθειά του
Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή
Κύριοι τύποι τελειοθηρικών συμπεριφορών
Οι τελειοθηρικές συμπεριφορές αφορούν, συνήθως, σε μια ανάγκη είσπραξης
– θαυμασμού και επιβεβαίωσης
– ανάκτησης πλήρους ελέγχου και
– αποφυγής ή αποτροπής πιθανών αρνητικών κρίσεων και αντιμετωπίσεων
Θα μπορούσαμε να πούμε πως δύο είναι οι κύριοι τύποι τελειοθηρικών συμπεριφορών:
Α. Συμπεριφορές που αποσκοπούν στην εκπλήρωση υπερβολικά υψηλών απαιτήσεων (π.χ. το άτομο κάνει τα πάντα μόνο του και δεν συνεργάζεται, έχει υπερβολική ανάγκη ελέγχου, κάνει συνεχείς διορθώσεις)
Β. Συμπεριφορές που αποσκοπούν στην αποφυγή καταστάσεων (π.χ. εύκολη παραίτηση, αναβλητικότητα) οι οποίες πυροδοτούν την ανάγκη του να θέλει να είναι τέλειος
- Δεν γνωρίζει πότε θα πρέπει να ολοκληρώσει
- Αναζήτηση επιβεβαίωσης
- Υπερβολική ανάγκη σχεδιασμού και οργάνωσης
- Προσπαθεί να αλλάξει τους άλλους
- Επαναλήψεις και διορθώσεις
- Ανάγκη ελέγχου
- Δυσκολία και αποφυγή συνεργασιών
- Δυσκολία και αποφυγή λήψης αποφάσεων
- Πολύ αργή ολοκλήρωση εργασιών
- Εύκολη παραίτηση
- Αναβλητικότητα και αποφυγή
- Κάνει πάντα περισσότερα από όσα χρειάζεται (υπεραναπλήρωση)
Συνέπειες της τελειοθηρίας
- Η τελειοθηρία μετατρέπεται σε πρόβλημα όταν έχει ως συνέπεια τη μείωση της χαράς της ζωής ή της λειτουργικότητας του ατόμου σε επίπεδα κατώτερα των πραγματικών του δυνατοτήτων
- Η ύπαρξη υπερβολικών απαιτήσεων από τον εαυτό ή/και τους άλλους μπορεί να επηρεάσει σχεδόν όλους τους τομείς της ζωής, όπως η εργασία, οι σπουδές, ο ελεύθερος χρόνος, οι διαπροσωπικές σχέσεις κ.ά.
- Εάν κάποιος λειτουργεί άκαμπτα και βάση αυστηρών κανόνων, ο κίνδυνος εμφάνισης ψυχικών προβλημάτων αυξάνεται κατά πολύ
- Οι έρευνες καταδεικνύουν πως υπάρχει σχέση ανάμεσα στην τελειοθηρία και το άγχος, την οργή και διάφορα σωματικά προβλήματα όπως η κόπωση, οι ίλιγγοι, οι δυσκολίες στον ύπνο, οι κεφαλαλγίες και οι διαταραχές στη λήψη τροφής (π.χ. ψυχογενής ανορεξία/βουλιμία)
- Το άτομο δεν χαλαρώνει σχεδόν ποτέ
- Καμία επίδοση δεν είναι αρκετά καλή, με συνέπεια την εμφάνιση συνεχών αυτοκατηγοριών
- Έλλειψη ανοχής στο να γίνονται τα πράγματα με τρόπο διαφορετικό από αυτόν που κρίνει το τελειοθηρικό άτομο ως σωστό
Νευρωσικά συμπτώματα
Αιτιολογικοί παράγοντες της τελειοθηρίας
Μέχρι στιγμής, δεν υπάρχουν αρκετές έρευνες γύρω από τους αιτιολογικούς παράγοντες της τελειοθηρίας ώστε να μιλήσουμε για το θέμα αυτό με μεγαλύτερη σιγουριά. Παρόλ΄αυτά, μπορούμε να κάνουμε διάφορες υποθέσεις με βάση τα όσα γνωρίζουμε για τη δημιουργία των διαφόρων στοιχείων της προσωπικότητας που θεωρούνται ως το αποτέλεσμα μιας συνέργειας ψυχολογικών και βιολογικών παραγόντων.
Όσον αφορά στους ψυχολογικούς παράγοντες, φαίνεται πως η ύπαρξη γονέων με αυταρχικό τρόπο διαπαιδαγώγησης, με υψηλές απαιτήσεις από το παιδί, συνεχή αξιολόγηση των όσων κάνει (αποδοχή και επιβράβευση μόνον μετά από επιτυχίες) και συστηματική σύγκρισή του με άλλα παιδιά επηρεάζει και συμβάλει στην εμφάνιση της τελειοθηρίας. Υπό αυτές τις προϋποθέσεις, δημιουργείται μία αρχή στο παιδί που λέει: «Εάν δεν είμαι τέλειος, δεν θα με αγαπούν αρκετά. Εάν κάνω κάποιο λάθος, τότε θα πάψουν να με αγαπούν».
Ένας άλλος παράγοντας κινδύνου είναι η περίπτωση όπου οι ίδιοι οι γονείς είναι άτομα τελειοθηρικά. Επίσης, επιβαρυντική μπορεί να αποβεί και η περίπτωση όπου οι γονείς δεν έχουν σαφή όρια, είναι πολύ «καλοί» και επιτρέπουν τα πάντα. Σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, το παιδί δεν μαθαίνει να αντιμετωπίζει και να διαχειρίζεται αποτυχίες. Για κάποια παιδιά, ως μοναδική «λύση» απέναντι σε μια τέτοια κατάσταση μπορεί να είναι η καταφυγή στην τελειοθηρία.
Επίλογος
Η επιδίωξη για εξέλιξη αποτελεί μια θεμελιώδη πλευρά της ιστορικής διαδρομής της ανθρωπότητας. Η επιδίωξη αυτή αυξάνει, κατά κανόνα, την πιθανότητα και τη συχνότητα επίτευξης μικρότερων ή μεγαλύτερων στόχων μας, συγκριτικά, τουλάχιστον, με την επίτευξη στόχων που επιδιώκουν την τελειότητα. Αυτό οφείλεται στο ότι, στην πρώτη περίπτωση, οι στόχοι είναι πιο συγκεκριμένοι και εφικτοί, σε αντίθεση με αυτούς που επιδιώκουν το τέλειο που, εξ ορισμού, είναι κάτι πολύ σπανιότερο, απόμακρο, ακόμα και ανέφικτο.
Η μεγαλύτερη συχνότητα επίτευξης πιο ρεαλιστικών και περιορισμένων στόχων δημιουργεί, επιπρόσθετα, μια μεγαλύτερη αίσθηση ελέγχου, πως, ακόμα και όταν δεν έχουμε επιτύχει τον τελικό μας στόχο, έχουμε την πεποίθηση πως κινούμαστε προς τη σωστή κατεύθυνση και πως μπορούμε να επηρεάσουμε τα πράγματα. Μια τέτοια αίσθηση δημιουργεί πολύ ευκολότερα αισθήματα ικανοποίησης τόσο για τον εαυτό όσο και για τις όποιες προσπάθειές μας. Ως εκ τούτου, κάθε προσπάθειά μας και το οποιοδήποτε αποτέλεσμά της γίνονται μέρος μιας συνεχούς διαδικασίας μάθησης και εξέλιξης. Δεν έχει τόση σημασία η επιτυχία ή η αποτυχία της κάθε προσπάθειάς μας αλλά το κατά πόσο την αξιοποιούμε.
Το να μην επιτρέπει κάποιος τον εαυτό του να βιώσει ευχαρίστηση σε σημαντικούς τομείς της ζωής του περιορίζει σημαντικά την ποιότητα της ζωής του. Ακόμα και αν έχει καταφέρει να επιτύχει σημαντικά πράγματα, η υποκειμενική αίσθηση ευχαρίστησης μπορεί να χωλαίνει σοβαρά. Αισθήματα κακής διάθεσης, άγχους και ανεπάρκειας συντροφεύουν καθημερινά τη ζωή αυτών των ατόμων που μοιάζει να μην προσεγγίζουν ποτέ, παρά τις τεράστιες προσπάθειές τους, τους στόχους που θέτουν.
Θα πρέπει να κατανοήσουμε πως κανένας άνθρωπος δεν είναι τέλειος και πως είναι σημαντικό να αποδεχθούμε τις όποιες ανεπάρκειές μας ως μέρος του εαυτού μας. Μόνο με τον τρόπο αυτόν μπορούμε να βιώσουμε ικανοποίηση, χαρά και ευτυχία. Όσο πιέζουμε τον εαυτό μας να είναι κάτι που δεν μπορεί να είναι ή να γίνει τόσο θα αυξάνεται και το μέγεθος της προσωπικής μας δυστυχίας.
Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc., Ph.D.
Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης ενηλίκων και παίδων
Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής
Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης
Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ
Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ
Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγος Online , Ατομική ψυχοθεραπεία , Θεραπεία ζεύγους , Θεραπεία ζεύγους θεσσαλονίκη, Θεραπεία παιδιών και εφήβων , Συμβουλευτικές συνεδρίες Θεσσαλονίκη, Συμβουλευτικές συνεδρίες
