Τιμωρία: γενικά
Στη διάρκεια όλων αυτών των χρόνων της επαγγελματικής μου εμπειρίας, έχω δεχθεί αμέτρητες φορές ερωτήσεις που αφορούν στην αποτελεσματικότητα της τιμωρίας στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού. Αν και η απάντηση -σύμφωνα με όλες τις έρευνες των τελευταίων δεκαετιών- είναι απόλυτα σαφής, παρόλ΄αυτά, ο τρόπος που αυτή θα δοθεί προς στους γονείς θεωρώ πως δεν είναι καθόλου απλή υπόθεση. Η όποια απάντηση θα πρέπει να γίνεται πάντα με απόλυτο σεβασμό προς τις δυσκολίες που τυχόν αντιμετωπίζει η συγκεκριμένη οικογένεια και λαμβάνοντας υπόψη τον τρόπο διαπαιδαγώγησης του κάθε γονέα ως παιδί, τις πολιτισμικές του καταβολές και τους όποιους άλλους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που τυχόν επηρεάζουν τον τρόπο αντιμετώπισης των δυσκολιών της διαπαιδαγώγησης του συγκεκριμένου παιδιού.
Η αλήθεια είναι πως μάλλον δεν υπάρχει γονέας που να μην έχει εκφράσει ποτέ κάποιου είδους απειλή, στην προσπάθειά του να οριοθετήσει τη συμπεριφορά του παιδιού του. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει και νομιμοποίηση της τιμωρίας. Η όποια παρεκτροπή μας δεν έχει ιδιαίτερες συνέπειες, αρκεί να μην είναι υπερβολική και να μην αποτελεί τον κανόνα της στάσης μας απέναντι στο παιδί, όταν δεν καταφέρνουμε να διαχειριστούμε τις δύσκολες καταστάσεις που υπάρχουν πάντα στη φροντίδα και τη διαπαιδαγώγησή του.
Αρκετοί γονείς ισχυρίζονται πως καταφεύγουν στη «λύση» της τιμωρίας -όπως άλλοι στην αθέτηση των ορίων που έχουν συμφωνηθεί- γιατί δεν αντέχουν τους καυγάδες. Μα δεν είναι δυνατόν να υπάρξει σχέση -πολύ περισσότερο με ένα μικρό παιδί- χωρίς συγκρούσεις, εντάσεις και ματαιώσεις. Αυτό, αν και δυσάρεστο, είναι αναπόφευκτο αλλά και απόλυτα απαραίτητο καθώς δίνει στο παιδί την ευκαιρία να μάθει να διαχειρίζεται αποτελεσματικά διαπροσωπικές διαφορές, να δοκιμάζει τα όριά του, να αναγνωρίζει τα όρια και τις συναισθηματικές ανάγκες των άλλων και να αρχίσει να τα λαμβάνει υπόψη.
Τιμωρία
Η αποτελεσματικότητα της τιμωρίας
Όπως προαναφέραμε, όλα τα ερευνητικά ευρήματα και οι θεωρίες της εξελικτικής ψυχολογίας, από τη δεκαετία του -30 και μετά, καταδεικνύουν με σαφήνεια δύο πράγματα:
- οι γονείς οφείλουν να είναι συναισθηματικά διαθέσιμοι και ζεστοί, δείχνοντάς το συστηματικά με διάφορους σαφείς τρόπους (αγκαλιές, φιλιά, λόγια κ.ά.), να έχουν μια θετική στάση απέναντι στο παιδί και στη ζωή
- να ασκούν κάποια μορφή ελέγχου και να μπορούν να βάζουν τα απαραίτητα όρια.
Όπως και με όλα τα σημαντικά θέματα, υπάρχουν διαφορές στον τρόπο διαπαιδαγώγησης ανάμεσα στις διάφορες χώρες και στα διάφορα πολιτισμικά περιβάλλοντα αλλά και μεταξύ των διαφόρων γονιών. Κάποιοι χτυπούν, άλλοι τρομοκρατούν ή εκβιάζουν, άλλοι στέλνουν το παιδί στο δωμάτιό του μέχρι να ηρεμήσει ή για ύπνο, άλλοι το ουρλιάζουν πριν καν ακούσουν τι έχει να τους πει, άλλοι το αγνοούν παραμένοντας σιωπηλοί, συναισθηματικά ψυχροί και απόμακροι κ.τ.λ.
Στις Η.Π.Α., για παράδειγμα, όταν η έρευνα απέδειξε πως η σωματική τιμωρία του παιδιού -που χρησιμοποιούνταν κατά κόρον παλαιότερα, όπως και σε πολλές άλλες χώρες- δεν βοηθά στο ελάχιστο στη διαπαιδαγώγηση του παιδιού, τότε εφευρέθηκε ως εναλλακτική λύση το αποκαλούμενο «time out», που σημαίνει πως το παιδί θα πρέπει να πάει μόνο του στο δωμάτιό του ή κάπου αλλού μέχρι να ηρεμήσει. Προσωπικά, θεωρώ τη μέθοδο αυτή τουλάχιστον σκληρή, αν όχι σαδιστική, απαράδεκτη και αντιπαιδαγωγική. Φαντάζεστε ένα 4χρονο ή 5χρονο μικρό παιδί που κλαίει και χτυπιέται, νιώθοντας απόγνωση, θυμό ή ανημπόρια, να μείνει μόνο του και χωρίς βοήθεια με όλα αυτά τα τόσο δύσκολα συναισθήματα που νιώθει; Πως θα μας βιώσει ως γονείς;
Τέτοιου είδους μέθοδοι μπορεί να έχουν σοβαρότερες συνέπειες ακόμα και από μια φυσική τιμωρία. Μπορεί μεν να «συμμορφώνουν» το παιδί και να το «ηρεμούν», ταυτόχρονα όμως, το εξαναγκάζουν σε μια συναισθηματική απομόνωση και στην επιλογή να πάψει να εκφράζει στο εξής τις σκέψεις και τα συναισθήματά του. Ποιος ο λόγος να τα μοιρασθεί όταν έχει χαθεί η εμπιστοσύνη του προς τους ενήλικες γύρω του; Η επιλογή κάποιων παιδιών, που αντιμετωπίζονται με παρόμοιο τρόπο, μπορεί να είναι η αποφυγή των ενηλίκων και η αναζήτηση ομάδων συνομηλίκων -ακόμα και παραβατικών- που να λειτουργούν ως υποκατάστατο της οικογένειας που αισθάνονται πως δεν έχουν.
Αυτό που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι να έχουμε, ως γονείς, από την αρχή σαφή και προβλέψιμα όρια που να τηρούνται με συνέπεια και σε κάθε περίπτωση, εκτός κάποιων εξαιρέσεων οπότε εξηγούμε στο παιδί τους λόγους της μη τήρησής τους. Η όποια τυχόν «τιμωρία» ποτέ δεν θα πρέπει να είναι δυσανάλογη της όποιας ασυνέπειας ή της ηλικίας του παιδιού. Είναι πολύ διαφορετικό να πούμε στο παιδί μας «Δεν θα δεις τηλεόραση, αφού δεν διάβασες» από το «Δεν θα πας αύριο στο πάρτι γενεθλίων του συμμαθητή σου, επειδή δεν διάβασες». Το δεύτερο είναι πολύ σκληρό και άδικο.
Τέτοιου είδους τιμωρίες έχουν επίπλαστα και ευκαιριακά αποτελέσματα, οδηγώντας τα παιδιά στην απόκρυψη διαφόρων θεμάτων που τα αφορούν και αποθαρρύνοντάς τα να χρησιμοποιούν το διάλογο ως μέσο διευθέτησης διαφορών και διαπραγμάτευσης στις διαπροσωπικές τους σχέσεις. Αντίθετα, τα μαθαίνουν να χρησιμοποιούν τις απειλές και τους εκβιασμούς ως μέσα επιβολής των θέλω τους στους άλλους και, το χειρότερο, να συνεχίσουν αργότερα, ως γονείς, την ίδια μορφή άσκησης βίας, εξουσίας και επιβολής του νόμου του ισχυρού στα δικά τους παιδιά…
Οι τιμωρίες, συχνά, προσβάλουν βάναυσα, δημιουργώντας ψυχική και φυσική απόσταση. Ως γονείς, θα πρέπει να σκεφθούμε σοβαρά την επιλογή των τρόπων χειρισμού των διαφόρων δύσκολων ή ανεπιθύμητων συμπεριφορών των παιδιών μας. Θα πρέπει πρώτα να αποφασίσουμε το τι πραγματικά αποσκοπούμε με αυτές. Αποβλέπουμε στην υποταγή ή υπακοή του παιδιού μας ή στη δημιουργία μιας μακρόχρονης και ουσιαστικής σχέσης ζωής μαζί του; Γονεϊκότητα σημαίνει μακρόπνοη σχέση εμπιστοσύνης και όχι υποταγής και χειραγώγησης που να βαφτίζεται ως δήθεν αναγκαία «για το καλό του»…
Διαπαιδαγώγηση
Σημείο αναφοράς το είδος των προσωπικών σχέσεων που θα επιθυμούσαμε για τους εαυτούς μας
Πειθαρχία, τιμωρία και αντίποινα. Αλήθεια, πως θα νιώθαμε εάν αντιμετωπιζόμασταν με παρόμοιο τρόπο από συναδέλφους, φίλους, συγγενείς, ερωτικούς συντρόφους ή συζύγους/συντρόφους μας; Πως θα αντιδρούσαμε αν μας έστελναν στο δωμάτιό μας μέχρι να ηρεμήσουμε, μας ούρλιαζαν, μας χτυπούσαν ή μας στερούσαν την έξοδο, σε περίπτωση που κάναμε κάτι που τους δυσαρεστούσε; Οι περισσότεροι από εμάς δεν θα μπορούσαμε καν να φαντασθούμε κάτι τέτοιο. Φαντάζει αλλόκοτο και διεστραμμένο και είναι αυτονόητο πως δεν νοείται να υπάρχει σε οποιουδήποτε είδους ενήλικη σχέση. Γιατί, όμως, δεν ισχύει το ίδιο όταν αυτό συμβαίνει στη σχέση γονέα-παιδιού και, μάλιστα, με εμάς τους ίδιους ως πρωταγωνιστές;
Σε προηγούμενο άρθρο, μιλήσαμε για τις συνέπειες της λεκτικής βίας και της τιμωρητικής σιωπής και σε ένα ακόμα παλαιότερο για την άσκηση σωματικής βίας στις ερωτικές σχέσεις. Είναι απόλυτα ορθό οι γυναίκες, που γίνονται αποδέκτες παρόμοιων συμπεριφορών, να θεωρούνται ως θύματα άσκησης βίας που θα πρέπει να βοηθούνται με κάθε δυνατό τρόπο ώστε να την αποτρέψουν καθώς οι ψυχικές συνέπειες μπορεί να είναι δραματικές. Τι γίνεται, όμως, με τα παιδιά; Πόσο εύκολα μπορούν να προστατευθούν από μια ανάλογη άσκηση βίας; Γιατί το παιδί θεωρείται ακόμα από πολλούς ως κτήμα τους, όχι όμως και η/ο σύντροφός τους;
Σχέση γονέα-παιδιού
Επίλογος
Θεωρώ πως όχι μόνον η τιμωρία αλλά ούτε οι δωροδοκίες, οι εκβιασμοί, οι απειλές και άλλα παρόμοια έχουν θέση σε μια διαπαιδαγώγηση που αποβλέπει στην εδραίωση μιας αμφίδρομης σχέσης εμπιστοσύνης με το παιδί. Το τελευταίο, όπως και οι περισσότεροι ενήλικες, νιώθει καλά όταν υπάρχει τάξη, σαφήνεια, προβλεψιμότητα και σεβασμός στη σχέση μας μαζί του. Κανείς, ασχέτως ηλικίας, δεν νιώθει καλά δίπλα σε ένα άτομο που είναι απρόβλεπτο, ασαφές και δίχως όρια.
Εάν το παιδί μας δεν έχει όρια και δεν τιθασεύεται εύκολα, τότε -πριν απ΄οτιδήποτε άλλο- ας αναλογισθούμε τον τρόπο που εμείς οι ίδιοι φερόμασταν και αντιμετωπίζαμε το παιδί όλα τα προηγούμενα χρόνια, ποια ήταν η σχέση μας με τον άλλο του γονιό και τα άλλα σημαντικά πρόσωπα της ζωής μας και, κυρίως, τι κάναμε τόσο στην πράξη όσο και με τα λόγια…
Εάν θέλουμε να διαπλάσουμε ένα παιδί σε άτομο με ελεύθερο πνεύμα που να σέβεται και να αγαπά τον εαυτό του και τους άλλους, τότε η συνταγή αυτή δεν θα πρέπει να εμπεριέχει στοιχεία όπως υποταγή, φόβος, ενοχή και ντροπή. Αντίθετα, η σχέση μας μαζί του θα πρέπει να βασίζεται στη συνεργασία, στην ειλικρίνεια, στην αλληλοκατανόηση και σε λογικές δόσεις χιούμορ! Αυτό προϋποθέτει υπομονή, χρόνο και συνεχή προσπάθεια. Για γρήγορες λύσεις, που στην ουσία μόνο εμάς εξυπηρετούν, υπάρχει πάντα η «λύση» της…τιμωρίας…
Η επιλογή δική σας!!!
Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc., Ph.D.
Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης ενηλίκων και παίδων
Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής
Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης
Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ
Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ
Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγος Online , Ατομική ψυχοθεραπεία , Θεραπεία ζεύγους , Θεραπεία ζεύγους θεσσαλονίκη, Θεραπεία παιδιών και εφήβων , Συμβουλευτικές συνεδρίες Θεσσαλονίκη, Συμβουλευτικές συνεδρίες
