Αποτυχία: Όταν η αποτυχία μιλά αντί του παιδιού – Μια ψυχοδυναμική ερμηνεία του «Δεν μπορώ»

Εισαγωγή – Η αποτυχία ως μήνυμα και όχι ως έλλειμμα

Η αποτυχία ενός παιδιού δεν είναι πάντα αυτό που φαίνεται. Συχνά, κάτω από τις χαμηλές επιδόσεις, τη δυσκολία συγκέντρωσης ή την απουσία κινήτρου, υπάρχει ένα βαθύτερο, ψυχικό μήνυμα που ζητά να ακουστεί. Για τον ψυχοδυναμικό τρόπο σκέψης, η αποτυχία δεν αποτελεί απλώς αποτέλεσμα ανεπαρκούς προσπάθειας ή έλλειψης ικανοτήτων, είναι και ένας συμβολικός τρόπος επικοινωνίας. Το παιδί «μιλά» μέσα από αυτό που δεν μπορεί, μέσα από εκείνο που δεν ολοκληρώνει ή που εγκαταλείπει.

Η αποτυχία, σε αυτές τις περιπτώσεις, λειτουργεί σαν ένας ασυνείδητος ψυχικός μηχανισμός. Μπορεί να είναι μια προσπάθεια αντίστασης, μια διαμαρτυρία απέναντι σε έναν γονιό που απαιτεί, ελέγχει ή καθορίζει τα πάντα. Άλλες φορές, είναι μια μορφή αυτοτιμωρίας, μια τιμωρία για μια φαντασιακή ενοχή: «Δεν αξίζω την επιτυχία, γιατί δεν στάθηκα όπως θα έπρεπε». Σε κάθε περίπτωση, η αποτυχία αποκτά νόημα ψυχικό, όχι μόνο λειτουργικό.

Η κοινωνία μας, βέβαια, βλέπει την αποτυχία ως στίγμα. Τα παιδιά μεγαλώνουν μέσα σε μια κουλτούρα όπου το «να τα καταφέρνεις» συνδέεται άμεσα με την αξία σου. Έτσι, η αποτυχία βιώνεται όχι απλώς ως προσωρινό εμπόδιο, αλλά ως τραύμα στην ταυτότητα. Ωστόσο, από ψυχοδυναμική σκοπιά, η αποτυχία μπορεί να αποτελέσει και μέσο ανάπτυξης, εφόσον κατανοηθεί, γίνει ανεκτή και μετασχηματιστεί σε εμπειρία αυτογνωσίας.

 

Η αποτυχία ως σιωπηλή διαμαρτυρία – όταν το παιδί τιμωρεί τον γονιό μέσα από το «όχι του»

Κάθε παιδί, από πολύ νωρίς, αναζητά όχι μόνο την αποδοχή, αλλά και την ελευθερία να είναι ο εαυτός του. Όταν όμως μεγαλώνει μέσα σε ένα περιβάλλον που ορίζει ασφυκτικά ποιο πρέπει να είναι, τι να πετύχει και πώς να φέρεται, τότε η ψυχή του αντιδρά. Και επειδή δεν έχει πάντα τη δύναμη ή τη γλώσσα να αντισταθεί ανοιχτά, επιλέγει να το κάνει έμμεσα – μέσα από την αποτυχία.

Το «δεν μπορώ» γίνεται μια μορφή ψυχικής άμυνας, ένα είδος εσωτερικού σαμποτάζ απέναντι σε έναν γονέα που απαιτεί, που δεν ακούει, που αγαπά υπό όρους. Μέσα από την αποτυχία, το παιδί μπορεί να ψιθυρίζει: «Δεν θα σου δώσω τη χαρά της επιτυχίας μου, γιατί νιώθω ότι δεν με αγαπάς για μένα, αλλά για όσα πετυχαίνω».

Σε αυτές τις περιπτώσεις, η αποτυχία λειτουργεί ως παθητική αντίσταση, ως ένα «όχι» ειπωμένο με πράξεις, όχι με λέξεις. Στην ψυχοδυναμική θεώρηση, αυτή η στάση δεν είναι τεμπελιά ούτε αδιαφορία, είναι πληγωμένη αυτονομία. Το παιδί αρνείται να συμμορφωθεί σε ένα σύστημα σχέσεων που το καθιστά αντικείμενο και όχι πρόσωπο.

Μερικές φορές, η αποτυχία έχει και εκδικητικό χαρακτήρα. Ο νεαρός που αποτυγχάνει στις σπουδές ή ο έφηβος, που αδιαφορεί για τις ευκαιρίες που του παρουσιάζονται, μπορεί να λέει ασυνείδητα: «Αφού εσύ, πατέρα ή μητέρα, δεν με βλέπεις, θα σε πληγώσω μέσα από αυτό που δεν θα κατακτήσω». Η αποτυχία γίνεται έτσι το μοναδικό όπλο εξουσίας που απομένει σε ένα παιδί που αισθάνεται αδύναμο να διεκδικήσει αλλιώς το δικαίωμα να είναι ο εαυτός του.

Αποτυχία

Η αποτυχία ως αυτοτιμωρία – το βάρος της ενοχής και της ντροπής

Υπάρχουν περιπτώσεις όπου η αποτυχία δεν είναι ούτε αντίσταση ούτε διαμαρτυρία, αλλά ποινή. Μια ασυνείδητη τιμωρία που το άτομο επιβάλλει στον εαυτό του, επειδή νιώθει πως δεν αξίζει κάτι καλύτερο. Εδώ, η αποτυχία λειτουργεί ως καθρέφτης μιας βαθιάς εσωτερικευμένης ενοχής – της πεποίθησης πως, για κάποιο λόγο, δεν έχει δικαίωμα στην ευτυχία, στην επιτυχία, στην πληρότητα.

Το παιδί που έχει μάθει να είναι “καλό”, να ικανοποιεί, να μην απογοητεύει, κουβαλά συχνά μέσα του μια φωνή του Υπερεγώ – εκείνη την εσωτερική, άκαμπτη φωνή που του υπενθυμίζει συνεχώς πως δεν είναι ποτέ αρκετό. Αν κάποτε θυμώσει, ζηλέψει ή αποτύχει, η φωνή αυτή του ψιθυρίζει: “Το άξιζες. Εσύ φταις”. Και τότε, το παιδί -ή ο ενήλικος που έγινε- οδηγείται σε αυτοϋπονόμευση. Χάνει ευκαιρίες, παρατά σχέδια, καθυστερεί αποφάσεις. Είναι σαν να λέει: “Δεν μου αξίζει να τα καταφέρω”.

Στην ψυχοδυναμική θεώρηση, η αυτοτιμωρία συνδέεται με τη σύγκρουση ανάμεσα στις ενστικτώδεις επιθυμίες και τις εσωτερικές απαγορεύσεις. Όταν οι δεύτερες είναι αυστηρές και άκαμπτες, κάθε αυθορμητισμός βιώνεται ως παράβαση. Έτσι, η αποτυχία προσφέρει έναν παράξενο ψυχικό συμβιβασμό: γίνεται λύτρωση μέσω του πόνου, μια προσπάθεια εξιλέωσης για ενοχές που δεν έχουν ονοματισθεί ποτέ.

Πίσω από τον φόβο της επιτυχίας, συχνά κρύβεται ο φόβος απώλειας της αγάπης. Αν κάποιος έχει συνδέσει την αξία του με το να υποφέρει, να προσπαθεί, να “σώζει” τους άλλους, τότε η επιτυχία ισοδυναμεί με απώλεια ταυτότητας. Η αποτυχία, όσο οξύμωρο κι αν ακούγεται, του προσφέρει μια οικεία, ασφαλή αίσθηση συνέχειας.

 

 Όταν ο γονιός φοβάται την αποτυχία και τη μεταδίδει στο παιδί

Πίσω από κάθε παιδί που τρέμει να αποτύχει, υπάρχει συχνά ένας γονιός που δεν αντέχει την αποτυχία – ούτε τη δική του, ούτε του παιδιού του. Κι αυτό δεν οφείλεται πάντα στην αυστηρότητα ή την υπερβολική φιλοδοξία, πολλές φορές πηγάζει από έναν ασυνείδητο φόβο ότι η αποτυχία ισοδυναμεί με απόρριψη ή ντροπή. Για κάποιους γονείς, το παιδί τους είναι ο καθρέφτης μέσα από τον οποίο βλέπουν τη δική τους αξία. Κάθε του επιτυχία τους δικαιώνει και, αντίθετα, κάθε του αποτυχία τους εκθέτει.

Όταν ο γονιός ζει με αυτόν τον φόβο, εκπέμπει -συχνά χωρίς να το αντιλαμβάνεται- ένα μήνυμα στο παιδί: «Αν αποτύχεις, δεν θα το/σε αντέξω». Το παιδί τότε, από αγάπη και ανάγκη αποδοχής, μαθαίνει να προστατεύει τον γονιό του από την απογοήτευση, μαθαίνει να γίνεται τέλειο, ή αλλιώς, να μη δοκιμάζει καθόλου. Κάθε φορά που κάτι δεν πάει καλά, δεν πονά μόνο για τον εαυτό του, αλλά και για εκείνον που θα νιώσει ντροπή ή θλίψη εξαιτίας του.

Μέσα από αυτή τη συγχώνευση ρόλων, η αποτυχία παύει να είναι φυσικό βήμα μάθησης και μετατρέπεται σε συναισθηματική κρίση ταυτότητας. Το παιδί δεν λέει «απέτυχα», αλλά «είμαι αποτυχημένος». Δεν κάνει λάθος, είναι το λάθος. Έτσι γεννιέται η εσωτερική ενοχή, η αυτοκριτική, ο φόβος του ρίσκου. Κάθε προσπάθεια για κάτι καινούριο συνοδεύεται από άγχος, όχι μήπως δεν τα καταφέρει, αλλά μήπως πληγώσει τον γονιό του.

Σε αυτό το πλαίσιο, η υπερπροστασία, οι υπερβολικές προσδοκίες ή ακόμη και οι συνεχείς «διορθώσεις» του γονιού, λειτουργούν ως σιωπηρή εκπαίδευση στην αποφυγή της αποτυχίας. Το παιδί μαθαίνει να ζει μέσα στο «ασφαλές» – μακριά από τον κίνδυνο, μακριά και από τη ζωή.

Αυτοτιμωρία

Η αποτυχία ως χώρος ανάπτυξης – Μαθαίνοντας να πέφτουμε χωρίς να διαλυόμαστε

Για να μπορέσει ένα παιδί -κι ένας ενήλικας αργότερα- να σταθεί δημιουργικά απέναντι στην αποτυχία, χρειάζεται να έχει βιώσει πως η πτώση δεν ισοδυναμεί με εγκατάλειψη. Χρειάζεται να έχει ζήσει τη στιγμή του λάθους, της απογοήτευσης, του «δεν τα κατάφερα», μέσα σε ένα περιβάλλον που δεν τον συνέτριψε αλλά τον άντεξε. Εκεί βρίσκεται η ουσία της ψυχικής ανθεκτικότητας: όχι στην απουσία της αποτυχίας, αλλά στην ικανότητα να αντέχεται και να νοηματοδοτείται.

Αυτό το «μάθημα» ξεκινά νωρίς, μέσα στην οικογένεια. Όταν ο γονιός μπορεί να πει με ήρεμη σταθερότητα: «Απέτυχες αυτή τη φορά. Θέλεις να το ξαναδούμε μαζί;» – τότε προσφέρει στο παιδί κάτι πολύ μεγαλύτερο από καθοδήγηση: του διδάσκει πως η αξία του δεν εξαρτάται από το αποτέλεσμα, αλλά από τη διαδικασία, την προσπάθεια, τη συνέπεια. Δημιουργεί έναν χώρο εμπιστοσύνης, όπου το παιδί μπορεί να τολμήσει, να δοκιμάσει, να ρισκάρει χωρίς να νιώθει ότι απειλείται η αγάπη ή η αποδοχή του.

Η αποτυχία, υπό αυτό το πρίσμα, γίνεται εργαλείο αυτογνωσίας. Δείχνει όρια, ανάγκες, φόβους, αντοχές. Μας μαθαίνει πώς να επιστρέφουμε στον εαυτό μας, πώς να αναγνωρίζουμε την ευαλωτότητά μας, χωρίς να τη θεωρούμε ντροπή. Είναι η στιγμή που ο άνθρωπος, όπως το παιδί που ξανασηκώνεται μετά την πτώση, ανακαλύπτει τη δύναμη της αυτοσυμπόνιας – αυτής της εσωτερικής φωνής που δεν τιμωρεί, αλλά κατανοεί.

Όταν η αποτυχία νοηθεί ως αναπόσπαστο μέρος της ζωής, παύει να είναι εχθρός και γίνεται δάσκαλος. Το παιδί που μαθαίνει να αποτυγχάνει με αξιοπρέπεια, θα μπορέσει αργότερα να αγαπήσει με αλήθεια, να εργαστεί με ήθος, να σταθεί με ρεαλισμό απέναντι στον εαυτό του και στους άλλους. Η πτώση δεν θα τον φοβίζει πια, θα την αναγνωρίζει ως μέρος της διαδρομής του.

Αποδοχή

 Ο ρόλος του γονιού – Πώς συνοδεύουμε το παιδί μέσα από τις αποτυχίες του

Ο γονιός δεν είναι εκεί για να προστατεύσει το παιδί του από την αποτυχία, αλλά για να το κρατήσει όταν πέσει. Η αποτυχία είναι αναπόφευκτη, όμως το τραύμα που αφήνει δεν προέρχεται από αυτήν καθαυτή την εμπειρία, αλλά από το πώς βιώθηκε, δηλαδή με κατανόηση ή με απόρριψη, με ασφάλεια ή με ντροπή.

Το πιο σημαντικό που μπορεί να προσφέρει ένας γονιός είναι να μην πανικοβληθεί ο ίδιος. Αν η αποτυχία του παιδιού τον πλημμυρίσει με δικό του φόβο, θυμό ή ντροπή, τότε χωρίς να το θέλει, μεταδίδει το μήνυμα πως η αποτυχία είναι καταστροφή. Αν όμως μπορέσει να μείνει ήρεμος, να ακούσει, να αγκαλιάσει, να βοηθήσει το παιδί να σκεφτεί τι έμαθε, τότε του διδάσκει κάτι ανεκτίμητο: ότι κάθε τέλος κρύβει έναν νέο δρόμο.

Η γλώσσα του γονιού έχει τεράστια σημασία. Φράσεις όπως «Είμαι υπερήφανος που προσπάθησες», «Αυτό που μετρά είναι η προσπάθεια», «Τι νομίζεις ότι θα μπορούσες να κάνεις διαφορετικά;» δείχνουν εμπιστοσύνη και αναγνώριση. Αντίθετα, τα λόγια που φέρουν απογοήτευση ή ειρωνεία σπέρνουν ντροπή, και η ντροπή σκοτώνει την περιέργεια και το κουράγιο του παιδιού.

Η συναισθηματική παρουσία είναι εκείνο που διαμορφώνει τη ματιά του παιδιού προς τον εαυτό του. Αν μεγαλώσει μέσα σε πλαίσιο αποδοχής, θα μάθει πως η αξία του δεν χάνεται όταν κάνει κάποιο λάθος. Θα αποκτήσει εμπιστοσύνη στην προσπάθεια, ανθεκτικότητα στην απογοήτευση, και μια ήσυχη πίστη πως η ζωή συνεχίζεται, ακόμα κι όταν κάτι δεν εξελιχθεί όπως το ονειρεύτηκε.

Στο τέλος, η μεγαλύτερη κληρονομιά που μπορεί να αφήσει ένας γονιός στο παιδί του είναι αυτή: την άδεια να είναι ατελές, να δοκιμάζει και να ξαναπροσπαθεί χωρίς να φοβάται. Γιατί η ωριμότητα δεν γεννιέται στην τελειότητα, αλλά στην τρυφερότητα με την οποία αγκαλιάζουμε τις ατέλειές μας.

Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc., Ph.D.

Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης ενηλίκων και παίδων

Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής

Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης

Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ

Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ