Ναρκισσισμός: απεξάρτηση από έναν γονέα με ναρκισσιστικά ή χειριστικά στοιχεία

Εισαγωγή

Η σχέση με έναν γονέα που φέρει ναρκισσιστικά ή έντονα χειριστικά στοιχεία αφήνει βαθιά και αόρατα σημάδια. Αυτά τα σημάδια, πολλές φορές, δεν μοιάζουν με τραύμα ούτε συνδέονται με βία, αλλά με απορρίψεις, ενοχές, αμφισβήτηση και απαξίωση. Η αποκατάσταση της εσωτερικής μας σταθερότητας όταν έχουμε μεγαλώσει σε ένα τέτοιο περιβάλλον, απαιτεί χρόνο, κατανόηση και θάρρος. Σε αυτό το άρθρο εξετάζουμε τα βήματα που οδηγούν σε μια αληθινή ανάρρωση —όχι από έναν άνθρωπο, αλλά από την ψυχολογική κληρονομιά μιας σχέσης που διαμόρφωσε τον εαυτό μας.

 

Η κατανόηση του γονέα με ναρκισσιστικά ή χειριστικά στοιχεία

Η αρχή της ανάρρωσης δεν ξεκινά με τη διαγραφή του παρελθόντος, αλλά με την κατανόηση του. Ο γονέας με ναρκισσιστικά ή έντονα χειριστικά χαρακτηριστικά δεν είναι απλώς “αυστηρός” ή “δύσκολος”. Πίσω από τη μάσκα της εξουσίας ή της ευθραυστότητας, συχνά βρίσκεται ένας άνθρωπος με ανεπίλυτο τραύμα, χαμηλή αυτοεκτίμηση, έντονη ανάγκη ελέγχου ή και συναισθηματική ανωριμότητα.

Τέτοιοι γονείς:

• Αδυνατούν να δουν το παιδί ως ξεχωριστή προσωπικότητα
• Θέτουν όρους στην αγάπη («αν είσαι όπως θέλω, σε αγαπώ»)
• Ακυρώνουν τα συναισθήματα του παιδιού ή τα διαστρεβλώνουν
• Χρησιμοποιούν την ενοχή, τη σιωπή ή τη θυματοποίηση για να ελέγχουν συμπεριφορές.

 

Η ναρκισσιστική ή χειριστική γονεϊκότητα συχνά κρύβεται πίσω από φράσεις όπως:

• «Το κάνω για το καλό σου»
• «Χάρη σου κάνω που σου μιλάω ακόμα»
• «Χωρίς εμένα δεν θα τα κατάφερνες ποτέ»

Αναγνωρίζοντας αυτά τα μοτίβα, μπορούμε να διαχωρίσουμε την ταυτότητά μας από τις προβολές και τις προσδοκίες ενός τέτοιου γονέα.

Νάρκισσος γονιός

Η εσωτερίκευση της επικριτικής φωνής

Το παιδί που μεγαλώνει με έναν ναρκισσιστικό ή χειριστικό γονέα δεν ακούει απλώς λόγια, αλλά απορροφά έναν εσωτερικό διάλογο. Η φωνή του γονέα γίνεται μια φωνή μέσα του, η δική του φωνή που είναι μια επικριτική, απαιτητική και συχνά σκληρή φωνή που δεν ικανοποιείται ποτέ. Αυτή η φωνή συνοδεύει το άτομο και στην ενήλικη ζωή του.

Παράδειγμα:

 Ένας ενήλικας που, παρόλο που πετυχαίνει επαγγελματικά, νιώθει διαρκώς ανεπαρκής, γιατί ακούει μέσα του τη φράση «θα μπορούσες και καλύτερα» ή «μην πετάς στα σύννεφα». Δεν είναι πια ο γονέας που κρίνει, αλλά ο ίδιος του ο εαυτός, προγραμματισμένος να επαναλαμβάνει το σενάριο του παρελθόντος.

Η εσωτερίκευση αυτή μπορεί να φανεί ως:

• Τελειομανία και αυτοϋποτίμηση
• Ενοχή απέναντι στη χαρά ή την ξεκούραση
• Δυσκολία να θέτει όρια χωρίς ενοχές
• Αναζήτηση συνεχούς επιβεβαίωσης ή φόβος εγκατάλειψης

Η συνειδητοποίηση αυτής της εσωτερικής φωνής είναι κομβικό βήμα στην ανάρρωση του ατόμου. Η πρόκληση είναι να την αναγνωρίσουμε ως κάτι ξένο, αν και γνώριμο σε εμάς —και να επιλέξουμε να μιλήσουμε διαφορετικά στον εαυτό μας.

 

Η σύγχυση της αγάπης με τον φόβο

Όταν το παιδί συνδέει την αγάπη με τον φόβο, την ανασφάλεια ή την υπερβολική προσαρμογή, μεταφέρει αυτό το μοντέλο και στις μελλοντικές του σχέσεις. Αν το μόνο που γνώρισε ήταν αγάπη υπό όρους, έγκριση με ανταλλάγματα ή αποδοχή μόνο υπό προϋποθέσεις, τότε δεν ξέρει πώς είναι η αυθεντική συναισθηματική ασφάλεια.

Παράδειγμα:

Μια ενήλικη γυναίκα, η Α., δυσκολεύεται να εμπιστευθεί σχέσεις όπου υπάρχει τρυφερότητα και αμοιβαιότητα. Τέτοιου είδους σχέσεις της φαίνονται “ύποπτες” ή “πολύ καλές για να είναι αληθινές”. Αντίθετα, έλκεται από ανθρώπους που την κάνουν να νιώθει πως πρέπει να αποδείξει την αξία της για να την αγαπήσουν —όπως ακριβώς και με τον γονέα της.

Η σύγχυση αυτή δεν είναι απλώς αποτέλεσμα λανθασμένων επιλογών, αλλά βαθιά εσωτερικευμένη προσδοκία για το πώς πρέπει να είναι μια σχέση. Ανάρρωση ή αποκατάσταση σημαίνει να καταφέρω να διαχωρίσω τον φόβο από την αγάπη, την υπακοή από τη φροντίδα, την προσπάθεια να πρέπει να αποδεικνύω κάθε φορά πως αξίζω, από το αίσθημα ότι αξίζω έτσι όπως είμαι.

Χειριστικός γονιός

Ο ψευδής εαυτός και η απώλεια της αυθεντικότητας

Ένα από τα βαθύτερα τραύματα που αφήνει ένας ναρκισσιστικός ή χειριστικός γονέας είναι η διαμόρφωση ενός ψευδούς εαυτού —ενός ρόλου που το παιδί μαθαίνει να παίζει για να επιβιώσει συναισθηματικά μέσα στη σχέση. Ο αυθεντικός εαυτός, με τις ανάγκες, τις επιθυμίες, τις αδυναμίες και τα όνειρά του, δεν είναι ασφαλής. Αντί γι’ αυτόν, καλλιεργείται ένας “κατάλληλος” εαυτός, δηλαδή, ένας προσαρμοσμένος, ευχάριστος, επιμελής, υποχωρητικός ή υπερλειτουργικός.

Το παιδί δεν εκφράζει πια τι νιώθει, αλλά τι του επιτρέπεται να νιώσει. Δεν σκέφτεται τι επιθυμεί, αλλά τι πρέπει να επιθυμεί. Μεγαλώνει πιστεύοντας πως αυτό που είναι, από μόνο του, δεν αρκεί.

Παράδειγμα:

 Ο Ν., ένας τριαντάρης επαγγελματίας, αναζητά πάντα την επιδοκιμασία των άλλων —του προϊσταμένου, της συντρόφου, ακόμα και αγνώστων. Όταν κάτι δεν πάει καλά, καταρρέει εσωτερικά, όχι γιατί το γεγονός ήταν σοβαρό, αλλά γιατί νιώθει πως “δεν είναι εντάξει σαν άνθρωπος”. Στην ψυχή του, είναι ακόμα το παιδί που πρέπει να φανεί “αρκετά καλό” για να μη χάσει την αγάπη του γονιού του.

Ο ψευδής εαυτός μπορεί να είναι:

• Υπερβολικά ανεξάρτητος (για να μη χρειάζεται ποτέ βοήθεια),
• Χαρούμενος και “καλό παιδί” (για να μην προκαλεί αποδοκιμασία),
• Απόμακρος ή κυνικός (για να προστατεύεται από την ευαλωτότητα).

Η ανάρρωση ξεκινά όταν το άτομο αρχίζει να παρατηρεί τις αντιδράσεις του και να διερωτάται: “Είναι αυτό αληθινό; Είναι αυτό που πραγματικά θέλω ή αυτό που έχω μάθει να δείχνω;”.

Η επανένωση με τον αυθεντικό εαυτό είναι μια πράξη απελευθέρωσης. Είναι το πρώτο βήμα ώστε να μπορέσει κανείς να ζήσει με εσωτερική γαλήνη και να δημιουργήσει σχέσεις χωρίς προσωπείο.

Ναρκισσισμός

Η επανεκπαίδευση στην αίσθηση της αξίας του Εαυτού

Η συναισθηματική ανάρρωση από έναν ναρκισσιστικό ή χειριστικό γονέα απαιτεί κάτι περισσότερο από μια αναγνώριση του πόνου —απαιτεί επανεκπαίδευση. Η αξία μας, για χρόνια, καθοριζόταν από την αποδοχή ή την απόρριψη του γονέα. Το «είμαι καλός» ταυτίστηκε με το «είμαι υπάκουος», και το «αξίζω» με το «ικανοποιώ τις προσδοκίες».

Αυτό δημιουργεί έναν εσωτερικό μηχανισμό αυτοϋποτίμησης, ακόμα και στις πιο απλές στιγμές της καθημερινότητας:

• Αμφιβάλλω για την ικανότητά μου να αγαπηθώ
• Ακυρώνω τα επιτεύγματά μου
• Σκέφτομαι πως αν είμαι μόνος, φταίω εγώ

 

Η επανεκπαίδευση περιλαμβάνει:

• Συναισθηματική επανασύνδεση: να νιώσω τα αισθήματα θυμού, λύπης και απογοήτευσης χωρίς να τα κρίνω. Να επιτρέψω στον εαυτό μου να πενθήσει αυτό που δεν έλαβε.
• Αλλαγή του εσωτερικού διαλόγου: από το “δεν είμαι αρκετός” στο “αυτό που είμαι είναι σημαντικό, ακόμα κι αν δεν το βλέπουν όλοι”.
• Μικρές πράξεις αυτοφροντίδας: ο αυτοσεβασμός δεν χτίζεται με μεγάλες νίκες, αλλά με καθημερινές επιβεβαιώσεις, όπως το να μπορώ να λέω “όχι”, να ξεκουράζομαι χωρίς ενοχή, να υπερασπίζομαι τα όριά μου.
• Αντικατάσταση προσδοκιών με ενσυναίσθηση: αντί να ρωτώ “γιατί δεν με αγαπούν όπως θέλω;”, να ρωτώ “πώς μπορώ εγώ να με αγαπήσω καλύτερα σήμερα;”.

Παράδειγμα:

Ο Π., έπειτα από χρόνια σχέσεων που τον αποδυνάμωναν, ξεκίνησε να γράφει καθημερινά μια φράση επιβεβαίωσης. Στην αρχή το ένιωθε ως γελοίο —αλλά σταδιακά, αυτές οι φράσεις άρχισαν να αντικαθιστούν την εσωτερική φωνή του γονέα του με μια νέα, πιο συμπονετική και συναισθαντική.

Η αίσθηση αξίας του εαυτού δεν είναι ένα δώρο που μας δίνουν οι άλλοι. Είναι μια ανάμνηση του ποιοι ήμασταν πριν χρειαστεί να αποδείξουμε την αξία μας. Η ανάρρωση μάς διδάσκει πως μπορούμε να επιστρέψουμε εκεί.

 

Η επανεκπαίδευση των συναισθημάτων

Ένα από τα μεγαλύτερα τραύματα που αφήνει η σχέση με έναν χειριστικό ή ναρκισσιστικό γονέα είναι η αδυναμία να εμπιστευτούμε τα ίδια μας τα συναισθήματα. Έχοντας ακούσει ξανά και ξανά πως «υπερβάλλεις», «φαντάζεσαι πράγματα», ή «είσαι υπερβολικά ευαίσθητος/η», μαθαίνουμε να αμφιβάλλουμε για την αλήθεια μας.

Η επανεκπαίδευση των συναισθημάτων είναι το στάδιο εκείνο όπου:

• Μαθαίνουμε να αναγνωρίζουμε τα συναισθήματά μας χωρίς να τα κρίνουμε
• Δείχνουμε κατανόηση αντί για απαξίωση απέναντι στις αντιδράσεις μας
• Δίνουμε άδεια στον εαυτό μας να νιώθει χωρίς ενοχές.

Παράδειγμα:

Ο Ν., μετά από χρόνια δυσφορίας σε κοινωνικές συναναστροφές, συνειδητοποιεί ότι η “κοινωνική του αμηχανία” δεν είναι ελάττωμα, αλλά ένα εσωτερικευμένο άγχος να φανεί “αρκετός”, να αποδείξει ότι αξίζει να τον προσέξουν. Αναγνωρίζοντας αυτή τη ρίζα, μπορεί πλέον να σταθεί πιο ήρεμα και με αυτοσυμπόνια ανάμεσα σε άλλους.

Η συναισθηματική επανεκπαίδευση είναι απαραίτητη για να νιώσουμε ξανά ασφάλεια μέσα μας.

Λεκτική κακοποίηση

Η αναδόμηση της ταυτότητας

Για να αναρρώσει κάποιος ουσιαστικά, χρειάζεται να αναδομήσει την ταυτότητά του πέρα από τον ρόλο που έπαιζε στην οικογένεια —ο “καλός”, ο “ανθεκτικός”, η “φροντιστικός”, ο “αόρατος”. Αυτοί οι ρόλοι μάς προστάτευσαν στην παιδική μας ηλικία, αλλά δεν είναι η αλήθεια μας.

Η αναδόμηση της ταυτότητας περιλαμβάνει:

• Την ανακάλυψη πτυχών του εαυτού μας που είχαν καταπιεστεί (η δημιουργικότητα, η οργή, η επιθυμία)
• Τη δημιουργία σχέσεων που μας βλέπουν όπως πραγματικά είμαστε
• Την ανάκτηση της αυθεντικής μας εσωτερικής φωνής

Παράδειγμα:

Η Ε., που ως παιδί ήταν “η ήσυχη και καλή”, αρχίζει στην ενήλική της ζωή να διεκδικεί τη χαρά, να επιτρέπει στον εαυτό της να πει «όχι», να δοκιμάζει νέα πράγματα —όχι για να ευχαριστήσει, αλλά για να ανακαλύψει ποια είναι.

Η θεραπευτική διαδικασία δεν είναι μόνο να γιατρέψουμε την πληγή, αλλά και να δώσουμε χώρο σε εκείνο που καταπνίξαμε για να επιβιώσουμε.

 

Η απόφαση για απόσταση ή επαφή

Μια από τις πιο δύσκολες αποφάσεις για όποιον αναρρώνει από έναν γονέα με ναρκισσιστικά ή χειριστικά χαρακτηριστικά είναι αν θα κρατήσει απόσταση ή θα προσπαθήσει να διατηρήσει επαφή. Δεν υπάρχει “σωστό” και “λάθος” εδώ. Υπάρχει μόνο το “αληθινό” και το “προστατευτικό”.

Η απόφαση αυτή περιλαμβάνει:

• Την αναγνώριση των ορίων μας
• Την αξιολόγηση του κατά πόσο ο γονέας είναι διατεθειμένος να ακούσει ή να αλλάξει
• Την απενοχοποίηση της ανάγκης μας για ψυχική ασφάλεια.

Παράδειγμα:

Ο Σ. επέλεξε να κρατήσει αποστάσεις από τον πατέρα του, όταν διαπίστωσε ότι κάθε προσπάθεια επικοινωνίας οδηγούσε σε επίρριψη ευθυνών, κριτική ή συναισθηματική εκμετάλλευση. Αντί για ενοχές, άρχισε να νιώθει ανακούφιση και εσωτερική ηρεμία, για πρώτη φορά μετά από χρόνια.

Η ανάρρωση δεν σημαίνει απαραίτητα επανασύνδεση. Σημαίνει ελευθερία επιλογής, ψυχικό χώρο και την αλήθεια της δικής μας διαδρομής.

Ναρκισσιστική διαταραχή προσωπικότητας

Επίλογος: Η ελευθερία να «ξαναγεννηθείς»

Η ανάρρωση από έναν γονέα με ναρκισσιστικά ή χειριστικά στοιχεία δεν είναι γραμμική. Δεν σημαίνει ότι μια μέρα “ξεπερνάς” το παρελθόν. Σημαίνει ότι σταδιακά σταματά να σε ορίζει. Δεν σε καθορίζουν πλέον τα λόγια τους, ούτε οι σιωπές τους. Δεν ορίζουν πια τα όριά σου, ούτε τις αποφάσεις σου.

Είναι η στιγμή που αναπνέεις πιο ελεύθερα. Που στέκεσαι με συμπόνια απέναντι στον εαυτό σου, που λέει: «Ναι, μεγάλωσα έτσι. Αλλά μπορώ να επιλέξω αλλιώς». Είναι η στιγμή που δεν χρειάζεσαι έγκριση, αλλά δίνεις στον εαυτό σου την άδεια να είναι αυτό που είναι: πολύτιμος, επαρκής, αληθινός.

Αυτό είναι το δώρο της ανάρρωσης: όχι η εκδίκηση, όχι η διαγραφή, αλλά η μεταμόρφωση.

 

Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M. Sc, Ph.D.

Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης ενηλίκων και παίδων

Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής

Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης

Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ

Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ