Αντικοινωνική συμπεριφορά: προσχολική και πρώιμη σχολική ηλικία

Αντικοινωνική συμπεριφορά: γενικά

Αντικοινωνική ή παραβατική συμπεριφορά (Π.Σ.) θεωρείται η συμπεριφορά εκείνη που με διάφορους τρόπους συγκρούεται με τις υπάρχουσες αξίες και τους κανόνες του περιβάλλοντος στο οποίο βρίσκεται τo άτομο. Μπορεί να προσλάβει είτε επιθετική μορφή, που  κατευθύνεται προς άλλα άτομα ή ζώα, είτε και  μη επιθετική μορφή, που περιλαμβάνει συμπεριφορές όπως  φυγή από το σπίτι, σκασιαρχείο, διάφορες κλοπές, φθορά ή καταστροφή της περιουσίας άλλων κ.ά. Όταν η συμπεριφορά αυτή διαρκεί για χρονικό διάστημα τουλάχιστον 6 μηνών και επηρεάζει άμεσα την καθημερινότητα του παιδιού, τότε θεωρείται πως πληρούνται τα κριτήρια της διάγνωσης «Διαταραχή διαγωγής».

Η έρευνα δείχνει με αδιαμφισβήτητα στοιχεία πως το μέλλον των παιδιών αυτών διαγράφεται ζοφερό, εάν δεν υπάρξουν πρώιμες εξατομικευμένες θεραπευτικές παρεμβάσεις που να έχουν διάρκεια, επιστημονικότητα και να απευθύνονται σε πολλά επίπεδα ταυτόχρονα (ατομικό, οικογενειακό, άμεσο/ευρύτερο κοινωνικό). Το να είναι κάποιος δάσκαλος και, κυρίως, γονέας ενός παιδιού με  τέτοια χαρακτηριστικά αποτελεί πολύ δύσκολη αποστολή καθώς οι δυνατότητες θετικής ανατροφοδότησης, διαμέσου ευχάριστων στιγμών μετά από διαρκείς και επίπονες προσπάθειες φροντίδας και στήριξης, είναι ιδιαίτερα περιορισμένες αν όχι ανύπαρκτες.

 

Αντικοινωνική συμπεριφορά 

Συχνότητα εμφάνισης

Είναι δύσκολο να δώσει κάποιος μία σίγουρη και σαφή απάντηση για τα ακριβή ποσοστά της Π.Σ. κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, καθώς αυτό αποτελεί συνάρτηση πολλών παραγόντων. Πάντως, οι έρευνες διεθνώς δείχνουν ποσοστά σαφούς Π.Σ. (ανυπακοή, εναντιωματική συμπεριφορά και επιθετικότητα) που κυμαίνονται μεταξύ 1-10% του γενικού πληθυσμού και που φαίνεται να μην έχουν διαφοροποιηθεί κατά τα  20  τελευταία χρόνια.

 

Διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα – αιτιολογία

Τα αγόρια διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης Π.Σ. και η αναλογία αγοριών/κοριτσιών είναι 3-4:1. Διαφορές ανάμεσα στα δύο φύλα μπορούν να παρατηρηθούν ήδη μετά το δεύτερο χρόνο της ζωής, με τα αγόρια να υπερτερούν των κοριτσιών στην ένταση και έκταση τόσο της επιθετικής όσο και της μη επιθετικής Π.Σ. Οι διαφορές αυτές, όμως, τείνουν να εξαλειφθούν κατά τη διάρκεια της εφηβικής ηλικίας. Τα τελευταία 10-20 χρόνια, υπάρχει διεθνώς μία δραματική αύξηση του αριθμού κοριτσιών εφηβικής ηλικίας και γυναικών με αντικοινωνική συμπεριφορά.

 

Η σημασία κληρονομικότητας και περιβάλλοντος

Οι έρευνες καταδεικνύουν την ύπαρξη ενός ισχυρού κληρονομικού παράγοντα πίσω τόσο από την επιθετική όσο και τη μη επιθετική μορφή Π.Σ. Εκτιμάται πως ένα ποσοστό 30-50% της μη επιθετικής και ένα 50-80% της επιθετικής Π.Σ. μπορεί να εξηγηθεί βάσει της ύπαρξης κάποιων κληρονομικών παραγόντων. Θεωρείται πως η επιρροή του κληρονομικού παράγοντα είναι ισχυρότερη στην περίπτωση της Π.Σ. με έναρξη στην παιδική απ’ ότι στην εφηβική ηλικία.

Ο κίνδυνος εμφάνισης Π.Σ. είναι μεγαλύτερος όταν συνυπάρχουν γενετικοί και περιβαλλοντικοί παράγοντες. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει πως η ύπαρξη γενετικών παραγόντων κινδύνου, σε συνδυασμό με ένα αρνητικό περιβάλλον, οδηγούν οπωσδήποτε στην εμφάνιση μιας Π.Σ.

Eδώ, θα πρέπει να τονισθεί πως η Π.Σ. δεν είναι βιολογικό χαρακτηριστικό. Αυτό σημαίνει πως δεν υπάρχει κάποιο γονίδιο ή γονίδια Π.Σ. που οδηγούν άμεσα ένα παιδί να χτυπά, να κλέβει, να κακοποιεί κ.τ.λ. Αυτό που μπορεί να συμβεί είναι να συμβάλει ένας συνδυασμός γονιδίων -σε αλληλεπίδραση με το περιβάλλον- στην εξέλιξη ορισμένων  χαρακτηριστικών που να εντάσσουν το παιδί στην ομάδα υψηλού κινδύνου εμφάνισης Π.Σ.

 

Παραβατική συμπεριφορά

Παράγοντες κινδύνου (Π.Κ.)

Ατομικοί Π.Κ.

Έχει διαπιστωθεί πως οι σημαντικότεροι Π.Κ. σε ατομικό επίπεδο είναι:

–    Το «δύσκολο» ταμπεραμέντο του παιδιού

–    Η υπερκινητικότητα , ιδιαίτερα όταν συνοδεύεται  από φυσική επιθετικότητα ή εναντιωματική συμπεριφορά ή, επίσης, από αναποτελεσματικές μεθόδους διαπαιδαγώγησης

–    H πρώιμη Π.Σ. αποτελεί έναν από τους ισχυρότερους Π.Κ. εγκαθίδρυσης μιας μόνιμης Π.Σ. μελλοντικά, τουλάχιστον στα αγόρια

 

Οικογενειακοί Π.Κ.

 Όσο το παιδί ζει με την οικογένειά του, αυτή αποτελεί προφανώς το   σημαντικότερο παράγοντα κινδύνου και προστασίας. Οι σημαντικότεροι οικογενειακοί Π.Κ. είναι:

 –    Ανεπαρκείς μέθοδοι διαπαιδαγώγησης

–     Προβληματική αλληλεπίδραση γονέων-παιδιού

–     Διαφόρων μορφών κακοποίηση του παιδιού, το να γίνεται μάρτυρας ενδοοικογενειακής βίας ή και τα δύο

–    Η ψυχοπαθολογία των γονέων

–    Γονικές συγκρούσεις, μέγεθος οικογένειας και κοινωνικοοικονομικές δυσκολίες

 

Άμεσο κοινωνικό περιβάλλον

Οι σημαντικότεροι Π.Κ. που αφορούν στο άμεσο κοινωνικό περιβάλλον είναι:

–    Προβληματικές σχέσεις με συνομηλίκους, όπως φίλοι με Π.Σ., απόρριψη από συνομηλίκους χωρίς Π.Σ., ανεπαρκείς κοινωνικοί δεσμοί

–    Χαμηλές επιδόσεις και αρνητική στάση στο σχολείο

–    Διαβίωση σε υποβαθμισμένη περιοχή

 

 Παράγοντες προστασίας (Π.Π.)

Ατομικοί Π.Π.

Οι σημαντικότεροι ατομικοί Π.Π. είναι οι εξής:

 –     «εύκολο» ταμπεραμέντο

–      υψηλός δείκτης νοημοσύνης, ικανότητα επίλυσης προβλημάτων

–      θετική στάση, αισιοδοξία, περιέργεια, συναισθαντικότητα, αυτοπεποίθηση

–      ικανότητα ελέγχου ενορμήσεων

–      κοινωνική επάρκεια

 

Οικογενειακοί Π.Π.

Οι σημαντικότεροι οικογενειακοί Π.Π. είναι οι εξής:

–    σαφή όρια, κανόνες και κοινές αξίες

–    θετική σχέση παιδιού τουλάχιστον με τον ένα γονιό του, καλή ποιότητα φροντίδας και κοινωνικοοικονομική κατάσταση

–    οικογένεια με λιγότερα από τρία παιδιά

 

Άμεσο κοινωνικό περιβάλλον, σχολείο

Οι σημαντικότεροι Π.Π. που αφορούν στο άμεσο κοινωνικό περιβάλλον είναι oι εξής:

–    η δυνατότητα πρόσβασης σε έναν ενήλικα της εμπιστοσύνης του παιδιού    εκτός οικογενείας (π.χ. δάσκαλος, συγγενής)

–    θετική στάση και ενεργητική συμμετοχή στις σχολικές υποχρεώσεις

–    στήριξη από τον περίγυρο, όταν υπάρχει ανάγκη (π.χ. φίλοι, συγγενείς)

 

 

Αντικοινωνική συμπεριφορά

Τα ποσοστά εμφάνισης Αντικοινωνικής Συμπεριφοράς (Α.Σ.). έως την εφηβεία είναι περίπου τα ίδια και στα δύο φύλα, τροποποιούμενα κατά την ενήλικη ζωή, όπου το 40-60% των αγοριών και το 20% περίπου των κοριτσιών με σαφή Παραβατική Συμπεριφορά (Π.Σ.), κατά την παιδική ηλικία, εμφανίζουν Α.Σ. Όπως προαναφέρθηκε, όσο πρωιμότερη είναι η εμφάνιση της Π.Σ. τόσο μεγαλύτερος και ο κίνδυνος μετεξέλιξής της σε Α.Σ., κατά την ενήλικη ζωή.

Περισσότερα του 80% των παιδιών με σαφή Π.Σ., κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, εμφανίζουν κάποιο είδος ψυχιατρικής διαταραχής στην ενήλικη ζωή και μόνον το 15% των αγοριών με σαφή Π.Σ., κατά τη διάρκεια της παιδικής ηλικίας, είχαν καλή κοινωνική προσαρμογή. Τα συνηθέστερα προβλήματα που παρουσιάζει αυτή η ομάδα παιδιών στην ενήλικη ζωή είναι τα εξής : χρήση ουσιών, αεργία, χαμηλή μόρφωση, φτωχές, προβληματικές και ασταθείς κοινωνικές σχέσεις, ψυχιατρικά προβλήματα.

 

Πρόληψη – αντιμετώπιση

Πρόληψη

Κάθε πρόληψη αποσκοπεί στην αποτροπή διαφόρων προβλημάτων διαμέσου αλλαγών στο περιβάλλον. Το περιβάλλον αυτό, για την ομάδα των παιδιών που αναφερόμαστε, είναι οι υπηρεσίες σωματικής και ψυχικής υγείας παιδιών, προσχολική/σχολική αγωγή και κοινωνική πρόνοια.

Η έρευνα έχει αποδείξει πως πρώιμα και κατευθυνόμενα μέτρα έχουν πολύ καλά αποτελέσματα, όσον αφορά στην αποτροπή εμφάνισης παραβατικής/ αντικοινωνικής συμπεριφοράς. Όλα τα στοιχεία, όμως, δείχνουν πως τα μέτρα αυτά έχουν πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες επιτυχίας όταν είναι μακροπρόθεσμα και δεν έχουν τον συνήθη πυροσβεστικό χαρακτήρα των εμπλεκόμενων υπηρεσιών που περιορίζονται σε μέτρα ελέγχου και αποτροπής.

Όταν αναφερόμαστε σε πρώιμα μέτρα πρόληψης, εννοούμε μέτρα που λαμβάνονται πριν καν το παιδί ξεκινήσει παιδικό σταθμό ή σχολείο. Για παράδειγμα, στους χώρους φροντίδας μητέρων και βρεφών, θα μπορούσαν να εντοπισθούν και να υποστηριχθούν οικογένειες υψηλού κινδύνου έτσι ώστε να μειωθεί ο κίνδυνος δημιουργίας ανασφαλούς δεσμού ανάμεσα σε μητέρα και βρέφος. Υπάρχουν, επίσης, προγράμματα στήριξης γονέων με στόχο, αφενός, την ευαισθητοποίηση του παιδιού στην αναγνώριση των αναγκών και των συναισθημάτων των άλλων και, αφετέρου, στο να καταφέρει να αποκτήσει καλύτερο έλεγχο της επιθετικότητάς του. Οι γονείς μαθαίνουν να διαχειρίζονται τη σχέση τους με το παιδί, χωρίς τη χρήση τιμωρητικών, ανταγωνιστικών ή απορριπτικών μεθόδων διαπαιδαγώγησης και οριοθέτησης, να επικοινωνούν καλύτερα μαζί του και να συμμετέχουν στις όποιες δραστηριότητές του (παιδικός σταθμός, σχολείο κ.τ.λ.).

Θεραπεία

Οφείλει να λαμβάνει υπόψη :

α.  την προβληματική του παιδιού στο σύνολό της

β.  την εξάσκηση της ικανότητάς του -ατομικά ή ομαδικά- για καλύτερο έλεγχο της επιθετικότητας και  των ενορμήσεών του  σε συγκεκριμένες καταστάσεις

γ.  την αποτελεσματικότερη διαχείριση των διαπροσωπικών του σχέσεων

δ.  την εκπαίδευση των γονιών

 

Η εκπαίδευση των γονιών εστιάζεται στην ενθάρρυνσή τους ώστε να καταφέρουν να εφαρμόσουν ειδικά προγράμματα στήριξης του παιδιού και να ελέγξουν αποτελεσματικότερα τη συμπεριφορά του σε σπίτι και σχολείο. Με άλλα λόγια, παιδί και γονείς χρειάζονται εκπαίδευση σε συγκεκριμένους  και αποτελεσματικότερους τρόπους συνύπαρξης, επικοινωνίας και επίλυσης προβλημάτων.

Παιδαγωγικού τύπου παρεμβάσεις στο σχολείο, σε περιπτώσεις παιδιών με Π.Σ. και ταυτόχρονες μαθησιακές δυσκολίες ή/και Δ.Ε.Π./Υ., φαίνεται πως είναι πολύ αποτελεσματικές. Τα παιδαγωγικά αυτά προγράμματα μπορεί να είναι υλικό που να αφορά άμεσα τη σχολική εργασία (π.χ. ανάγνωση) ή διάφορες μορφές υποστηρικτικής διδασκαλίας. Πολλοί ερευνητές θεωρούν πως ένας από τους σημαντικότερους  τρόπους προληπτικής παρέμβασης είναι η βελτίωση της αποτελεσματικότητας του σχολείου να μάθει στους μαθητές του ανάγνωση το συντομότερο δυνατόν.

Οι έρευνες δείχνουν πως διαμέσου θεραπευτικών παρεμβάσεων τέτοιου είδους επιτυγχάνεται μείωση της συχνότητας υποτροπών των παραβατικών πράξεων σε ποσοστό περίπου 40%.

 

Παραβατική συμπεριφορά στην παιδική ηλικία

Επίλογος

Επειδή το οικονομικό κόστος των συνεπειών της Π.Σ. αυτής της μικρής ομάδας παιδιών (το 5% ενός πληθυσμού ευθύνεται για το 50% της εγκληματικότητας σε αυτόν τον πληθυσμό), κατά τη διάρκεια της παιδικής, εφηβικής και ενήλικης ζωής, είναι ιδιαίτερα υψηλό θεωρείται απαραίτητη η λήψη έγκαιρων προληπτικών και θεραπευτικών μέτρων που θα μπορούσαν να εξοικονομήσουν μεγάλα χρηματικά ποσά για την κοινωνία.

Όπως προαναφέραμε, τα όποια μέτρα πρόληψης και θεραπείας θα πρέπει να είναι έγκαιρα, μακροπρόθεσμα και να βασίζονται διαρκώς σε τεκμηριωμένα ερευνητικά δεδομένα. Επειδή όμως η αιτιολογία και οι συνέπειες της Π.Σ. είναι πολυδιάστατες και σχετίζονται με όλους σχεδόν τους τομείς της ζωής του παιδιού και της οικογένειάς του, θα πρέπει να υπάρχει μια προσχεδιασμένη συνεργασία και συντονισμός των διαφόρων εμπλεκομένων υπηρεσιών (π.χ. σχολείου, κοινωνικής πρόνοιας, μονάδων ψυχικής υγείας) τόσο για την αντιμετώπιση των προβλημάτων αυτών των παιδιών όσο και για τον έγκαιρο εντοπισμό τους.

 

Dr. Σάββας Ν. Σαλπιστής, M.Sc., Ph.D.

Κλινικός Ψυχολόγος Πανεπιστημίου Στοκχόλμης ενηλίκων και παίδων

Διπλωματούχος Ψυχοθεραπευτής

Βασιλικού Ιατροχειρουργικού Ινστιτούτου Karolinska Στοκχόλμης

 

Για την υπηρεσία online ψυχολόγος (online συνεδρίες) κάντε κλικ ΕΔΩ

Για ραντεβού στο γραφείο του Σάββα Ν. Σαλπιστή Ph.D. κάντε κλικ ΕΔΩ

Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη ,  Ψυχολόγος Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγοι Θεσσαλονίκη κέντρο , Ψυχολόγος Online , Ατομική ψυχοθεραπεία , Θεραπεία ζεύγους , Θεραπεία ζεύγους θεσσαλονίκη,  Θεραπεία παιδιών και εφήβων  , Συμβουλευτικές συνεδρίες Θεσσαλονίκη, Συμβουλευτικές συνεδρίες